Veiligheid in de toekomst: van uitkomst naar werkwoord (deel 1)
Welke maatschappelijke factoren spelen een rol bij de invulling van veiligheid?
Uit de eerste publicatie blijkt dat mensen veiligheid maken én ervaren in interactie met anderen in hun omgeving. Emoties, vertrouwen, identiteit en sociale samenhang vormen de bouwblokken die de invulling van veiligheid vanuit de maatschappij bepalen. De gevoelens die deze bouwblokken oproepen zijn de reden voor individueel verschillende interpretaties van veiligheid in het dagelijks leven.
Inleiding
Veiligheid is een essentieel onderdeel van onze samenleving. In het verleden zorgden onze instincten meestal voor het direct herkennen van gevaar. Dreigingen in de omgeving waren concreet en werden verwerkt op basis van ervaringen. Kennis over wat veilig was, werd overgeleverd van generatie op generatie. Tegenwoordig komt veiligheid tot stand door interacties van mensen met hun omgeving. Bijvoorbeeld buurtbewoners die via WhatsApp makkelijk en snel informatie uitwisselen. Door samen te signaleren, alarmeren, appen en reageren komt buurtpreventie tot stand. Veiligheid kunnen we – in plaats van als zelfstandig naamwoord – beschouwen als iets wat we doen, een werkwoord dus. Dit past binnen het sociaal- constructivisme, een theoretisch perspectief dat stelt dat het de mens zelf is die betekenis en structuur geeft aan de sociale werkelijkheid. Er is bij de totstandkoming van veiligheid een interactie van mensen met hun omgeving. Dit gegeven vormt de paraplu die nodig is om een complex onderwerp als veiligheid te onderzoeken.
Veiligheid komt echter niet tot stand in een vacuüm, maar wordt beïnvloed door de dynamiek van allerlei ontwikkelingen in de samenleving. De Nationale Wetenschapsagenda () kenmerkt de Nederlandse samenleving als sterk, veilig én open. Binnen dit sociale klimaat zijn echter uiteenlopende veranderingen zichtbaar. Digitalisering zorgt ervoor dat (on)veiligheid niet stopt bij de landsgrenzen en dat het onduidelijk is waar nieuwe dreigingen vandaan kunnen komen. Er is een grote onderlinge verbondenheid tussen verschillende systemen. Dit kan voor kwetsbare situaties zorgen. Een langdurige stroomuitval in januari 2017 ontregelde de dagelijkse gang van zaken in een groot deel van de Randstad. Geopolitieke vraagstukken spelen ook een rol in de geglobaliseerde wereld. Door internationale handel van producten, grondstoffen en kennis is het bedrijfsleven afhankelijk geworden van andere economieën. Veel Nederlanders staan via diverse verbindingen met anderen, elders op de wereld, in contact. De bescherming van deze gegevens staat ter discussie. Veel van deze data wordt verzameld en bewaard. De vraag wie welke informatie over een persoon krijgt, heeft geen eenduidig antwoord. Het in balans houden van veiligheid en openheid in onze samenleving is dus een uitdaging.
De groeiende interactie tussen het fysieke en digitale domein brengt ook consequenties met zich mee voor de veiligheid. Door de rol van technologie binnen de samenleving zijn (be)dreigingen lastiger te herkennen. In een interview laat de natuurkundige Stephen Hawking weten gevaar te zien in kunstmatige intelligentie. Hij benadrukt het sneller identificeren van gevaren waarbij er adequater gehandeld kan worden om te voorkomen dat deze geavanceerde technologie de mens vervangt ().
In onze netwerksamenleving is de mens zowel toeschouwer als deelnemer. Er ontstaan nieuwe kwetsbaarheden en onzichtbare risico’s omdat mensen vertrouwen op systemen waarvan de werking hun onduidelijk is. In een samenleving waarin de digitale wereld een steeds grotere invloed heeft op de fysieke omgeving wordt het gevoel controle te hebben bij zowel overheid, bedrijfsleven als individuen steeds kleiner. Doordat de regulering van nieuwe producten vooralsnog ontbreekt kunnen 3D-printers bijvoorbeeld worden ingezet voor het printen van nuttig gereedschap tot en met echte wapens. Directe consequenties van het op deze schaal delen van informatie en middelen zijn moeilijk te overzien en bovendien zorgt hyperconnectiviteit ervoor dat netwerken snel transformeren – wat de onoverzichtelijk nog versterkt. Veiligheidsvraagstukken worden door de wisselwerking tussen het fysieke en digitale domein steeds complexer.
Bovenstaande ontwikkelingen zorgen samen voor disruptieve innovaties, vervagende grenzen, een snelgroeiend netwerk van slimme en communicerende technologieën en een grotere onzekerheid door interactie tussen domeinen. Hierdoor verandert de interpretatie van het begrip veiligheid continu en is het een cruciaal punt op beleids-, ondernemings- en innovatie- agenda’s. Nieuwe situaties brengen onzekerheid en kwetsbaarheid met zich mee en er zijn nog geen eerdere ervaringen om op terug te vallen. Omdat oplossingen voor het bevorderen van veiligheid ingewikkeld zijn, is daar een interdisciplinaire aanpak voor nodig.
Verleden, heden, toekomst
In het laatste decennium is een verschuivende invulling van veiligheid te zien. De “Handboeken Veiligheid” (; ) geven een overzicht van studies naar de inhoud, organisatie en het beleid rondom veiligheid in Nederland en dit laat zien dat er in een periode van acht jaar een andere interpretatie aan het begrip veiligheid is gegeven. Kijkend naar de twee versies, van 2004 en 2013, zijn er veranderingen zichtbaar in de gedeeltes die veiligheid als concept behandelen. Het hoofdstuk ‘Veiligheid na 11 september 2001’ is in de nieuwste editie verdwenen, in plaats daarvan is er meer aandacht voor ‘vormen van veiligheid’ waarbij veiligheid vanuit uiteenlopende invalshoeken wordt beschreven. De toevoeging van digitale veiligheid valt hierbij op. Ook maken de hoofdstukken ‘criminaliteit in een land’ en ‘ethiek en veiligheid’ in de tweede versie onderdeel uit van het concept veiligheid.
Denkwijzen en gedrag van mensen zijn aan verandering onderhevig. In een toekomstverkenning is het interessant om deze veranderingen vanuit maatschappelijke factoren te bestuderen. Kennis van maatschappelijke factoren geeft inzicht in hoe individuen en groepen zich gedragen. De wisselwerking tussen een individu en diens omgeving biedt aanknopingspunten om veranderingen en ontwikkelingen vanuit het perspectief van de mens te analyseren. Ook wereldwijde veranderingen geven aan wat de ontwikkelingen zijn waar zowel individuen, bedrijfsleven als overheden in het kader van veiligheid op zouden moeten anticiperen.
Anticiperen op veranderingen kan alleen als er een goed beeld is van wat die toekomst inhoudt. Een toekomstverkenning geeft mogelijke toekomsten weer: beelden van wat er zou kúnnen gebeuren. Hierbij is het belangrijk te onderkennen dat het verleden, heden en de toekomst onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn (). Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) houdt zich bezig met het verkennen van de toekomst op lange termijn met als focus het raakvlak tussen technologische en maatschappelijke ontwikkelingen.
Probleemstelling
In deze toekomstverkenning naar veiligheid zijn we op zoek naar beelden van de veranderende invulling van veiligheid. Hierbij staat de invloed van technologische ontwikkelingen in de samenleving van de toekomst centraal. In de komende hoofdstukken wordt duidelijk gemaakt dat het essentieel is om eerst inzicht te krijgen in de invulling van veiligheid binnen de samenleving. Menselijk gedrag is van grote invloed op die invulling, maar is ook in grote mate subjectief en afhankelijk van de culturele context waarin mensen samenleven. Op basis van de inzichten in dit gedrag kan gekeken worden welke technologische ontwikkelingen dat gedrag beïnvloeden. Ofwel: Hoe komt de invulling van veiligheid tot stand binnen de samenleving die als gevolg van technologische ontwikkelingen sterk verandert? Die technologische ontwikkelingen zorgen zelf ook voor nieuwe kansen en kwetsbaarheden. Door de kennis over de interactie tussen mens en omgeving, maatschappelijke veranderingen en technologische ontwikkelingen te combineren, ontstaat inzicht in de manier waarop technologie ingezet kan worden voor wenselijke toepassingen die de samenleving veiliger maken.
