De toekomstige verhouding tussen mens, natuur en technologie: aanpak van het onderzoek

Hoewel ecologische crises niet nieuw zijn, kenmerken de laatste jaren zich door een aanzwellende stroom van rapporten, nieuwsberichten en boeken over verschillende duurzaamheidsproblemen die zich in toenemende mate manifesteren. Doelen op het gebied van CO₂-uitstoot en biodiversiteitsherstel lijken ver uit zicht, en de frequentie en intensiteit van weersextremen nemen toe. En dan hebben we het nog niet gehad over de veelheid aan duurzaamheidsuitdagingen die hieruit voortvloeien of hierdoor versterkt worden, zoals bodemdegradatie, oceaanverzuring, eutrofiëring, verzilting, waterschaarste en voedselonzekerheid. We leven in een tijdperk waarin ecologische crises toenemen en intensiveren. De complexiteit en verwevenheid van de ecosystemen en haar functies zijn steeds minder te negeren. Grondstofschaarste, covid, de stikstofcrisis, droogte, overstromingen; talloze problemen wijzen ons op de delicate samenhang tussen verschillende ecosystemen, en confronteren ons met de afhankelijkheid van onze sociale systemen van deze ecologische systemen.

Ofschoon het collectieve bewustzijn over de ernst en urgentie van de genoemde problemen lijkt te groeien, lopen de visies breed uiteen over de effectieve en gewenste aanpak ervan. In discussies hierover speelt technologie vaak een prominente rol. Aan het ene uiterste vind je hen die technologie zien als dé oplossing voor allerlei duurzaamheidsuitdagingen. Aan het andere uiterste hen die technologie juist zien als een bedreiging voor een duurzame wereld en pleiten voor gedragsverandering in plaats van technologische verandering. Met andere woorden, zij die in technosalvation [1] geloven versus zij die vrezen voor technotragedy. Wetenschapsjournalist Charles C. Mann identificeerde deze twee gepolariseerde archetypen als resp. de tovenaar en de profeet (Stellinga, 2022; Van Noort, 2018). 

Uiteraard zijn mensen niet zo zwartwit in een van die twee groepen onder te verdelen. Er bestaat een heel spectrum aan visies rondom de rol van technologie in relatie tot duurzaamheid en natuur. Maar het is duidelijk dat de manier waarop technologie wordt gezien, ervaren, bevorderd en ingezet van invloed is op de manier waarop we kijken naar de natuur en onze relatie daarmee, en vice versa.

[1] Een term gemunt door Robert Gifford, hoogleraar psychologie en milieustudies (Van Lonkhuyzen, L. (2022, 4 juli). Klimaatverandering, daar denkt de mens liever niet aan. Waarom? NRC. Geraadpleegd op 11 augustus 2022, van https://www.nrc.nl/nieuws/2022/07/04/klimaatverandering-blocken-we-liever-uit-ons-brein-waarom-a4135496).

De manier waarop mens en natuur zich tot elkaar verhouden, is door de tijden heen terugkerend voer geweest voor schrijvers, filosofen, wetenschappers, kunstenaars en anderen. De ideeën hierover zijn niet statisch en veranderen door de tijd, zowel vormgevend aan als gevormd door menselijk handelen.

Technologie heeft op verschillende manieren een rol gespeeld bij het evolueren van de relatie tussen mens en natuur. Zo hebben nieuwe wetenschappelijke methoden en instrumenten ons meer inzicht gegeven in dierlijke ervaringen en daarmee bijgedragen aan het bewustzijn van overeenkomsten tussen soorten. Dit logenstrafte het eerder dominante idee dat dieren een soort van machines waren, die niet konden denken en voelen als mensen. Een andere manier waarop technologie een (indirecte) rol heeft gespeeld, is in de door technologie gedreven industriële revolutie. De verstedelijking en andere maatschappelijke veranderingen die met deze transitie gepaard gingen, gaven aanleiding tot zowel een gevoel van vervreemding van de natuur als haar romantisering. En in het huidige tot Antropoceen gedoopte tijdperk heeft de inzet van verschillende hoogtechnologische toepassingen een groot stempel gedrukt op de natuur. Dit heeft zowel geleid tot een roep om meer (andersoortige) technologie als een pleidooi voor minder technologie ten behoeve van de natuur.

Terugkijkend kunnen we technologische ontwikkelingen herkennen die in het verleden de relatie tussen mens en natuur hebben beïnvloed en veranderd. Maar hoe zullen toekomstige technologische innovaties en toepassingen een rol spelen in de manier waarop we naar de natuur kijken en met haar omgaan? 

Zal technologie in de toekomst gebruikt worden om ervaren planetaire grenzen te herdefiniëren – zoals betoogd in het ecomodernisme (Stellinga, 2022)? Of zal zij juist benut worden om meer in harmonie met de natuur te gaan leven en produceren, en haar inspiratie halen uit de natuur? Denk aan in populariteit groeiende concepten als nature-based solutions, biomimicry en biodesign. Zal het ervaren onderscheid tussen natuur en technologie steeds meer verdwijnen en zullen we getuige zijn van een ongekende versmelting van de twee in de toekomst? Dit laatste is in lijn met onder meer de visie van het Next Nature Network, dat een nieuw soort natuur identificeert die door mensen is gemaakt, en technologie wil inzetten voor een natuurlijkere wereld (Next Nature Network, z.d.).

Vanuit de focus van STT op toekomstige interacties tussen technologie en maatschappij, beoogt dit onderzoek in kaart te brengen hoe nieuwe technologische ontwikkelingen de verhouding tussen mens en natuur zouden kunnen veranderen.

Aangezien het niet gaat om voorspellen en de toekomst zich op verschillende manieren kan ontvouwen, zal het daarbij gaan om het schetsen van verschillende richtingen waarin deze verhouding zich zou kunnen ontwikkelen. Deze toekomstbeelden vormen geen doel op zich, maar zijn een middel om bewustzijn te creëren rondom mogelijke toekomstrichtingen, de verbeelding te prikkelen, en uit te nodigen tot reflectie, discussie en actie.

Technologie en maatschappij geven vorm aan elkaar in een proces van wederzijdse beïnvloeding. De keuze om in deze verkenning nieuwe technologische ontwikkelingen als startpunt te nemen is dan ook niet bedoeld om éénrichtingsverkeer in oorzakelijkheid te suggereren, maar om toekomstige technologische ontwikkelingen als lens te nemen en het onderzoek in lijn daarmee af te bakenen en richting te geven.

Dit onderzoek beoogt een antwoord te geven op de volgende centrale vraag:

Hoe zouden nieuwe technologische ontwikkelingen de relatie tussen mens en natuur in de toekomst kunnen beïnvloeden, en wat zien we als wenselijk perspectief hierin?

Hiertoe zal een antwoord worden gezocht op de onderstaande deelvragen:

1. Welke toekomstige technologieën en technologische toepassingen hebben de potentie om de verhouding tussen mens en natuur te veranderen?
2. Op welke manieren zouden deze ontwikkelingen de verhouding tussen mens en natuur kunnen gaan beïnvloeden, en welke mogelijke toekomstbeelden zouden op basis hiervan geformuleerd kunnen worden?
3. Hoe waarderen we de verschillende toekomstbeelden, en welke rol spelen ethische en normatieve kwesties hierin?

Voor de beantwoording van de vragen zal worden samengewerkt met een breed scala aan stakeholders. Het stimuleren van publieke discussie en reflectie speelt daarbij een belangrijke rol.

In lijn daarmee zal het onderzoek gebaseerd zijn op verschillende methoden en werkvormen, waaronder desk research, expertinterviews, co-creatiesessies, focusgroepsessies en belevingskunst.

Literatuur

Next Nature Network (z.d.). Filosofie. Geraadpleegd op 17 oktober 2022, van https://nextnature.net/welkom

Stellinga, M. (2022, 24 juni). Wordt het krimpen voor het klimaat, of groen groeien? NRC. Geraadpleegd op 11 augustus 2022, van https://www.nrc.nl/nieuws/2022/06/24/wordt-het-krimpen-voor-het-klimaat-of-groen-groeien-a4134587

Van Noort, W. (2018, 19 oktober). Klimaatgekkies hebben gelijk, duurzaamheidsfetisjisten ook. NRC. Geraadpleegd op 11 augustus 2022, van https://www.nrc.nl/nieuws/2018/10/19/klimaatgekkies-hebben-gelijk-duurzaamheidsfetisjisten-ook-a2674698?t=1658403978