BLOG: Als we echt verandering willen, moeten we het verdienmodel van Big Tech verbieden

^{Dit artikel verscheen eerder als gast-bijdrage door Rudy op Frankwatching}

In Europa hebben we gelukkig de Digital Services Act (DSA), die grote online platforms verplicht gebruikers te beschermen tegen desinformatie. In de VS zal Meta de factcheckers vervangen door een systeem vergelijkbaar met dat van het platform X, namelijk Community Notes. Maar of dat voldoende is, onderzoekt de Europese Commissie inmiddels al.

Hoewel ik me volledig in alle ophef kan vinden, vraag ik me toch af waarom we zo verbaasd lijken te zijn over deze ontwikkelingen?

Meta’s keuze komt niet uit de lucht vallen. Net als andere Big Tech-bedrijven is het een commercieel bedrijf dat winst moet maken en zich aanpast aan nieuwe omstandigheden. Dat kan een nieuwe concurrent zijn, of een veranderende politieke wind. In een artikel dat ik in 2012 schreef voor Frankwatching, stelde ik al dat “Facebook met alle winden meewaait”. Dit patroon zien we keer op keer terug.

Meta heeft door de jaren heen zijn verdienmodel steeds verder aangescherpt om meer winst te behalen. Zelfs als dat betekent dat consumentenvertrouwen of publieke waarden onder druk komen te staan. We riepen toen al massaal dat we de platforms van Big Tech de rug zouden toekeren, maar dat is nooit echt gebeurd.

Zoals ik 13 jaar geleden al schreef: "Dat Facebook geen lieverdje is, lijkt een understatement. Naast beschuldigingen van belastingontduiking heeft Facebook er een handje van om de regels op het gebied van privacy aan de laars te lappen. Denk hierbij aan aanklachten op het gebied van gezichtsherkenning en het bewaren van verwijderde foto’s. Ook worden Facebookgebruikers zelfs nadat ze zijn uitgelogd nog steeds gevolgd."

Toch lijkt er bij elke nieuwe controversiële stap van Big Tech een soort collectieve verontwaardiging. Haagse prominenten uitten nu hun onvrede over X: Eva Heijblom, directeur-generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie van het ministerie van BZK, merkte op dat “burgers door deze platforms niet als burgers worden gezien, maar als instrumenten voor dataverzameling”. Laurens Dassen, fractievoorzitter van Volt, noemde X “eens een dorpsplein, nu een giftige plek” en kondigde aan het platform te verlaten.

De vergelijking met burgers op een dorpsplein is echter misplaatst. Zoals ik begin 2023 in Trouw schreef: “Twitter is geen dorpsplein, net zoals een boekenwinkel geen bibliotheek is. Twitter is een privaat bedrijf en streeft commerciële doelen na, geen publieke. In bovenstaande vergelijking is Twitter hooguit de kroeg op het dorpsplein.”

De hamvraag is waarom we een maatschappelijke functie toekennen aan een commercieel platform. Waarom laten we Big Tech over democratische waarden waken? We moeten niet vergeten dat we Big Tech zelf Big hebben gemaakt. Nu is het dus ook aan ons om deze monopoliepositie te doorbreken.

Wat als we het anders aanpakken? Platforms zoals Mastodon laten zien dat er een alternatief is. In plaats van alles te centraliseren onder één groot bedrijf, werken deze platforms met onafhankelijke communities. Gebruikers bepalen zelf op welke servers ze actief willen zijn en houden controle over hun eigen gegevens. Dit maakt ze minder afhankelijk van advertenties en geeft meer vrijheid aan de gebruiker.

Je kunt het vergelijken met een marktplein en een warenhuis. In het warenhuis bepaalt de eigenaar wat er verkocht wordt, hoe alles is ingericht en tegen welke prijs. Alles is strak georganiseerd, maar de keuze is beperkt tot wat de eigenaar goedkeurt. Op een marktplein heeft elke kraam een eigen ondernemer. Je kunt rondlopen, vergelijken en kiezen wat bij je past. En als je het aanbod niet goed genoeg vindt, kun je zelfs een eigen kraam beginnen.

Net als een marktplein moeten decentrale platforms voor iedereen toegankelijk blijven. Dit vraagt om steun, bijvoorbeeld van overheden of maatschappelijke organisaties. Commerciële bedrijven kunnen ook een rol spelen, maar alleen door producten en diensten te ontwikkelen die aansluiten op wat gebruikers echt willen, in plaats van hen te manipuleren met advertenties.

Het grootste probleem met Big Tech is het verdienmodel: de aandachtseconomie. Bedrijven verdienen aan de tijd die je op hun platform doorbrengt en verkopen jouw aandacht door aan adverteerders. Het bekende voorbeeld van de twee varkens in de stal is treffend: het ene varken zegt dat het geweldig is dat ze niets betalen voor hun verblijf, waarop het andere varken antwoordt dat zelfs het voer gratis is. De les is duidelijk: als je niet betaalt, ben je zelf het product.

Dit model moet stoppen. Gebruikers moeten klanten worden, geen koopwaar. Als mensen betalen voor toegang tot social media, veranderen de prikkels voor deze platforms volledig. Ze hoeven niet meer eindeloos data te verzamelen en door te verkopen. In plaats daarvan kunnen ze zich richten op privacy, transparantie en het verbeteren van de gebruikerservaring. De algoritmes zouden niet langer ontworpen zijn om je aandacht vast te houden, maar om inhoud te tonen die echt waardevol is.

Betaalde platforms kunnen ook investeren in betere gemeenschappen. De drempel van een kleine bijdrage kan trolling en spam tegengaan, en het maakt platforms minder vatbaar voor desinformatie. Bovendien zouden gebruikers echt inspraak hebben, omdat zij rechtstreeks bijdragen aan het voortbestaan van het platform.

Europa heeft de kans om hierin het voortouw te nemen door te investeren in een digitale publieke ruimte. Stel je het internet eens voor als een park of bibliotheek: een plek waar je naartoe kunt zonder dat je constant wordt gevolgd of gemonitord. Data zouden daar alleen anoniem worden verzameld, bijvoorbeeld om de volksgezondheid of openbare veiligheid te ondersteunen.

Net zoals steden niet alleen uit winkels bestaan, maar ook uit openbare plekken zoals pleinen en parken, hebben we online ook zulke ruimtes nodig. Een plek waar publieke waarden vooropstaan, niet winst. Dit vraagt om samenwerking tussen overheden, burgers, maatschappelijke organisaties en bedrijven die bereid zijn verder te kijken dan winstcijfers.

Als we echt verandering willen, moeten we het verdienmodel van Big Tech aanpakken. Het probleem is niet alleen dat Meta stopt met factchecking; het probleem is het verdienmodel dat dit soort keuzes dicteert. Europa kan laten zien dat het anders kan – een digitale toekomst die eerlijker, veiliger en inclusiever is. Maar dan moeten we nu durven kiezen voor een andere aanpak.

Meer ontdekken over Big Tech, hun verdienmodel en hoe dit er in de toekomst uit kan zien? Kijk dan ook de Tegenlicht aflevering over dit topic Error 404: het internet in crisis.