Deel deze publicatie

Bioprinters, grondstofrotondes en brainternet?

Welke invloed zullen technologische ontwikkelingen hebben op de economie van de toekomst? Deze vraag stond centraal in de toekomstverkenning Economie die STT uitvoerde tussen 2017 en 2019. De doelstelling van de verkenning is om de achterban van STT (beleidsmakers, onderzoekers, ondernemers en andere geïnteresseerden in de toekomst) te inspireren; te informeren; te adviseren over de mogelijke invloed van toekomstige ontwikkelingen; en de toekomst te agenderen en bespreekbaar te maken.

Datum 1 april 2019

Toekomstonderzoeker

Download (5MB, PDF)

Voorwoord

978-94-91397-20-2

€ 17,50

---

Wie het maatschappelijke debat volgt, of zelfs wie slechts sporadisch een krant openslaat, kan het gevoel bekruipen dat de toekomst van de economie heel erg ongewisis en ook vaak in zwart-wit-termen wordt beschreven. Dreigende krantenkoppen voorspellen dat robots onze banen overnemen, of zelfs de wereld gaan regeren, waar anderen juist vooral heel veel kansen en mogelijkheden zien. Hetzelfde geldt voor de doorwerking van klimaat- en duurzaamheidsvraagstukken in de economie, als ook voor bijvoorbeeld veranderingen in het systeem van wereldhandel of de effecten van de Brexit. Voor deze onderwerpen zijn er veel sombere en zorgelijke geluiden te horen, maar tegelijkertijd ook allerlei positieve inschattingen.

De toekomst van de economie is zeker ongewis. Deze publicatie zal geen poging doen daar hét antwoord op te formuleren. Uitgangspunt is veeleer dat net als het heden en het verleden de toekomst niet zwart-wit zal zijn. Ja, er staat veel te gebeuren en: Ja, de wereld zal er over 20 jaar heel anders uitzien, mede als gevolg van technologische ontwikkelingen. Dat betekent echter niet dat wij als mens overbodig worden of niks te zeggen hebben over hoe die toekomst eruit zou mogen zien. Willen wij handelingsruimte creëren voor de toekomst, dan is het wel belangrijk dat we die bespreekbaar maken in al zijn complexiteit, onzekerheid en veelvuldigheid. Deze toekomstverkenning van de economie, uitgevoerd door Stichting Toekomstbeeld der Techniek, helpt daarbij.

Economie wordt in deze verkenning beschouwd als de manier waarop mensen produceren, consumeren en distribueren in de toekomst, dus in de breedste zin van het woord. Het is symbolisch dat deze termen ook toepasbaar zijn op de activiteiten in deze verkenning: Er zijn vooraanstaande studies en publicaties over de toekomst bestudeerd, oftewel geconsumeerd. Vervolgens zijn er verschillende instrumenten geproduceerd namelijk een trendoverzicht, toekomstscenario’s, een serious game en deze slotpublicatie. Deze instrumenten zijn bedoeld om het gesprek over de toekomst te faciliteren, oftewel om de opgedane inzichten te distribueren. En hoewel de verkenning middels deze slotpublicatie wordt afgerond is het onze hoop dat door deze instrumenten het proces niet stopt, maar door zal gaan doordat organisaties zelf met de resultaten verder kunnen werken. Om bespreekbaar en inzichtelijk te maken waar onze handelingsruimte zit om de toekomst te maken die wij voor ogen hebben.

Deze verkenning zou niet mogelijk zijn geweest zonder de inzet van experts, stakeholders en anders betrokkenen. Velen zijn zodoende al aan het denken gezet, en hebben nagedacht over mogelijke ontwikkelingen en wat dat voor hun bedrijf of organisatie zou betekenen. Ook dat maakt deze verkenning nu al een succes. Ik ben hen allen dankbaar voor hun inzet en betrokkenheid. En ik ben ervan overtuigd dat wij, door ons nu voor te bereiden op de toekomst en deze bespreekbaar te maken, bijdragen aan het zo goed mogelijk klaar staan voor en mee vormgeven van die toekomst, wat die ook gaat brengen.

Dr. V.C.M. (Véronique) Timmerhuis
Algemeen secretaris Sociaal Economische Raad (SER)
Voorzitter klankbordgroep STT toekomstverkenning economie

Samenvatting

Wie zich verdiept in de literatuur over de toekomst van technologie en de toekomst van de economie zal het al snel opvallen dat er sprake is van een soort ‘sterke verhalen’ over de toekomst. Verhalen die het gevoel creëren dat we in een tijd leven waarin veranderingen steeds sneller gaan. Over geopolitieke spanningen en handelsoorlogen. Over de noodzaak voor een klimaatakkoord en een transitie naar een meer circulaire economie. Over de eerste generatie sinds WOI die slechter af is dan de generatie(s) ervoor. Over de vierde industriële revolutie die ophanden is en een nog grotere impact zal hebben dan de drie industriële revoluties daarvoor. Over sectoren, bedrijven en banen die vandaag de dag succesvol zijn, maar binnen tien jaar overbodig kunnen zijn.

In deze verkenning wilden we ons niet slechts richten op een van deze verhalen, maar vooral kijken welke rol technologie kan spelen in al deze ontwikkelingen en verhalen. Daarom is het thema economie in deze verkenning ruim afgebakend, namelijk als het systeem waarin bepaald wordt wat schaars is, hoe wij goederen en diensten produceren, hoe consumenten keuzes maken en hoe we de welvaart verdelen.

De activiteiten voor deze verkenning zijn afgestemd op de belangrijkste doelstellingen van de verkenningen van STT: informeren, inspireren, adviseren en agenderen.

Trends

Maatschappelijke ontwikkelingen:

Ontwikkelingen op het gebied van demografie en arbeidsmarkt
Ontwikkelingen op het gebied van geopolitiek en bestuur
Ontwikkelingen op het gebied van ecologie en klimaat
Sociaal-culturele ontwikkelingen
Financieel-economische ontwikkelingen

Technologische ontwikkelingen:

Robotica
Kunstmatige intelligentie
3D-printen
4D-printen
Big Data
Blockchain
Internet of Things
Kwantumtechnologie
Mixed reality
Autonome voertuigen
Kleine satellieten
Digital twins
Biotechnologie
Nanotechnologie
Microrobots
Human enhancement
Brain-machine interfaces
Geo-engineering

Het trendoverzicht is online gepubliceerd.

Scenario’s

Om te inspireren is gewerkt aan en met toekomstscenario’s. In verschillende workshops met experts, stakeholders en creatieve denkers zijn de eerste verhaallijnen voor scenario’s ontwikkeld. Deze vier toekomstbeelden zijn niet bedoeld als voorspellingen, maar als instrument om het gesprek over de toekomst te faciliteren. In elk scenario staat een andere set technologieën centraal en wordt een ander onderdeel van het begrip economie uitgelicht:

Scenario A: Less is beautiful (2050)
In dit scenario heeft grondstoffenschaarste geleid tot een gefragmenteerde wereld en heeft een hang naar vroeger gezorgd voor een grootschalige gedragsverandering. Hechte gemeenschappen maken gebruik van informatietechnologie, 3D-printen, big data, blockchain, bioraffinage en autonoom vervoer om zoveel mogelijk zelfvoorzienend te zijn. In dit scenario staat de manier waarop consumenten keuzes maken centraal: Er wordt zuinig omgegaan met grondstoffen en de kwaliteit van leven en solidariteit zijn belangrijker geworden dan economische groei en materiële bezittingen.

Scenario B: Big government (2050)
In dit scenario heeft globalisering doorgezet en sturen sterke internationale instituties op mondiale duurzaamheid, rechtvaardigheid en het belang van toekomstige generaties. Door geavanceerde communicatiemiddelen, gebaseerd op technologische ontwikkelingen zoals mixed reality, het internet of things en hologramtechnologie, gaan we ons steeds minder verplaatsen en werken we virtueel samen in teams van over de hele wereld. Sterke supranationale organisaties zetten fors in op monitoring en regulering en dwingen ons onze ecologische voetafdruk flink te verkleinen. Overheidsorganisaties bepalen veel, en daarnaast worden technologieën zoals het internet of things en digital twins ingezet om de meest duurzame keuzes voor ons te maken. In dit scenario is het herverdelen van welvaart centraal komen te staan, waarbij duurzaamheid en een gevoel van rechtvaardigheid dominante waarden zijn.

Scenario C: Survival of the most efficient (2050)
De strijd om schaarse grondstoffen heeft geleid tot internationale spanningen en een wereld van sterke regionale handelsblokken. Sterk verstedelijkte, zelfvoorzienende regio’s zetten in op hightech oplossingen als reactie op de grondstoffenschaarste. Door middel van biotechnologie, gentechnologie en kwantum computing worden nieuwe materialen ontwikkeld en ecosystemen hersteld, waardoor de druk op het milieu sterk afneemt. 4D-printers en bioprinters zijn beschikbaar gekomen voor de consumentenmarkt, zodat wij dynamische producten kunnen maken en nieuwe, duurzame organismen kunnen ontwerpen. In dit scenario is schaarste aan grondstoffen de belangrijkste drijvende kracht en worden allerlei technologische ontwikkelingen ingezet om kringlopen te sluiten en alternatieve materialen, gewassen en dynamische producten te ontwikkelen.

Scenario D: I am technology (2050)
In dit scenario neemt de wereldhandel toe en multinationals hebben veel, zo niet alles, te zeggen in deze wereld. Technologische ontwikkelingen gaan snel en kunstmatige intelligentie is de spil in productieketens. Er ontstaan volledig autonome bedrijven en nieuwe banen en taken voor mensen. We zien de opkomst van allerlei toepassingen op het gebied van human enhancement: mensen meten zichzelf bionische prothesen en brainchips aan om zo lang mogelijk actief te zijn en op de mondiale arbeidsmarkt te kunnen concurreren met geavanceerde robots en KI-systemen. Economische groei, individualisme en vrijheid zijn belangrijke waarden. In dit scenario is een hele nieuwe manier van produceren ontstaan en lijken mensen samen te smelten met machines.

Serious game

Om de toekomst op de agenda te krijgen en organisaties te adviseren over hoe zij zich kunnen voorbereiden op een onzekere toekomst, hebben we een serious game ontwikkeld aan de hand waarvan we in gesprek zijn gegaan met meer dan zestig deelnemers uit vijftien verschillende organisaties over wat de toekomst zou kunnen brengen. Deze game is gebaseerd op het trendoverzicht en de scenario’s uit deze verkenning en laat deelnemers bouwstenen kiezen voor een fictieve samenleving. De game was een belangrijk instrument om de scenarioverhalen verder aan te scherpen. Ook is naar aanleiding van de speelsessies de game zelf verder ontwikkeld.

Zelf aan de slag

Het trendoverzicht, de scenario’s en de serious game hebben wij ontwikkeld om de toekomst te agenderen. Het zijn instrumenten die organisaties kunnen gebruiken om het gesprek over de toekomst te voeren. Het laatste hoofdstuk van deze verkenning biedt handvatten voor de manier waarop ze gebruikt kunnen worden en geeft voorbeelden van aanvullende ‘wat als’-vragen en stellingen die gebruikt kunnen worden om zelf aan de slag te gaan met de toekomst.

Bioprinters, grondstof-rotondes en brainternet? Hoe produceren, consumeren en herverdelen wij in 2050