4 x Nederland Normaal

Vrijheid boven veiligheid – Open economie

Technologie en wetenschap boden uiteindelijk toch uitkomst. Al was er eerst gekibbel tussen overheden, toch stimuleerden de EU en andere internationale organisaties voldoende energie voor oplossingen. Er was een flinke economische terugval, maar daarna volgde een snelle klim uit het dal door creativiteit van organisaties en instellingen en de saamhorigheid van burgers. We hadden er volop vertrouwen in dat de economie weer ‘open’ kon. De interventies van de overheid om de economie te ondersteunen waren succesvol En we hebben leren leven met de nieuwe risico’s die het leven met corona met zich meebrengen.

Er heerst weer optimisme. We kijken positief naar nieuwe routines en structuren die zijn ontstaan tijdens de pandemie. Duurzaamheid komt weer snel op de agenda al beseft iedereen dat de financiële zakken hiervoor niet al te diep meer zijn. Maar we verduurzamen niet zozeer omdat het goed is voor toekomstige generaties en omdat we dat afgesproken hebben in het klimaatakkoord van Parijs. Wij Nederlanders zijn immers nog steeds slimme, optimistische handelaren. En dus wordt verduurzaming nu voornamelijk gestimuleerd vanuit welbegrepen eigen economisch belang: het is goed voor efficiëntie, verduurzaming is een goede business case.

Fysiek bijeenkomen doen we alleen wanneer dat echt niet anders kan en het waarde toevoegt. We vergaderen minder, bezoeken minder frequent congressen en toprestaurants bezorgen nu thuis, al gaan we nog wel graag naar een feestje (al houden we wel afstand…..). We zoeken hierbij voortdurend naar een balans tussen het nemen van risico’s en van voorzorgsmaatregelen. We hebben de online-samenleving als toegevoegde waarde ontdekt.

Digitalisering en robotisering hebben de afgelopen tijd een vlucht genomen. Van AI in de zorg tot drones in de bouw. De anderhalvemetereconomie heeft dit versneld. Online businessmodellen zijn onmisbaar in elke sector. In winkelstraten vallen gaten. Het middensegment van vertrouwde ketens is weggeslagen en er is een gepolariseerd retail-landschap ontstaan. Dominante spelers, zoals Amazon en Alibaba, blijven en laten zien hoe kansen te pakken in de mondiale economie. Bedrijven slaan allerlei nieuwe en tijdelijke verbanden en allianties om ‘open’ te innoveren. Het aantal ZZP’ers groeit weer en de ‘makers economy’ heeft tractie gekregen.

Maar de ‘vertechnologisering’ zorgt voor maatschappelijke spanningen en kloven, tussen de ‘knows’ en de ‘know nots’, tussen ‘vast en flex’. Niet iedereen blijkt technologisch gezien zelfredzaam te zijn. De ‘revitalisering’ van de economie heeft toch ook de nodige klappen gegeven aan traditionele sectoren en bedrijven die lastiger mee konden gaan in het nieuwe vooruitgangsdenken. Onze klassieke mainports, zoals Schiphol en de Rotterdamse havens, krabbelen met overheidssteun langzaam op al is de internationale concurrentie zeer stevig. De Rotterdamse haven heeft het makkelijker dan Schiphol omdat het vervoer van goederen minder belemmeringen kent dan het vervoer van personen. Ook ruimtelijk ontstaan kloven. Wie kan sub-urbaniseert. In de stad is minder te beleven nu we meer en meer online doen. We zoeken huizen met voldoende ruimte voor een thuiskantoor en -leslokaal, een ‘home gym’ (we hebben namelijk ook meer aandacht voor gezondheid gekregen) en een tuintje voor de kids om in te spelen, die minder naar de speeltuin gaan. Files zijn er nog maar nauwelijks en stations staan er soms verlaten bij.

Van de overheid verwachten we niet zoveel meer. De sterke overheidsrol accepteerden we tijdens het hevigste moment van de pandemie, het bleek een gelegenheidshuwelijk. Inkomenssteun vanuit de overheid was goed om de grote economische noden tijdens de pandemie mee te verlichten, maar grote herverdelings-discussies hebben we niet gevoerd. Uiteindelijk hebben we als individuele consumenten ook lokale ondernemingen gesteund. We vinden het ieders eigen verantwoordelijkheid om bij te blijven. Als ‘individuen samen’, organiseren we veel. Het bijwonen van digitaal gestreamde optredens is geaccepteerd en samen hebben we een digitaal buurthuis. We willen vertrouwen op het gezonde verstand en de onderlinge saamhorigheid van onze medeburgers, met respect voor elkaars individuele vrijheid en privacy.

Onderwijs
Wat er binnen een paar weken is gebeurd zou voorheen zeker tien jaar hebben geduurd: online-onderwijs. En vooral in het basis- en voortgezet onderwijs. Hoewel het onderwijs min of meer over de ‘digitale schutting’ werd geworpen, hebben we hier veel geleerd van deze ervaring en ook na corona kunnen voortzetten. Vanwege het innovatieve karakter van Nederland zijn de digitale middelen voor online-onderwijs verbeterd. De onderwijskundige en didactische kant komen langzamer vooruit al wordt er wel geëxperimenteerd met ‘micro-credentials’ (i.p.v. een klassiek diploma). Een belangrijke uitzondering is het taalonderwijs. Diverse onderwijsinstellingen hebben in samenwerking met verschillende ambassades in het buitenland het voor elkaar gekregen dat kinderen mondiaal met elkaar kunnen chatten en videobellen, zelfs met kinderen uit tijdzones die ver van ons vandaan liggen.

Digitalisering
Een digitale wereld met digitale vaardigheden staat behoorlijk centraal in de samenleving. Slimme start-ups en start-throughs zijn de afgelopen jaren opgestaan om het werken en leren op afstand te verbeteren. De technologie is vooral veranderd naar en gericht op afstandsonderwijs en afstandswerk. Elke woning heeft hiervoor een ‘multimedia-muur’, zeg maar een reuze iPad van 2 bij 2 meter die de fysieke realiteit nabootst. Zelfstandige professionals die voor de crisis hun bedrijf hadden ingericht voor persoonlijke coaching richten zich nu op internationale en interdisciplinaire vergadervaardigheden in een remote wereld.

Klimaat, energietransitie en mobiliteit
Het coronavirus heeft ons bewuster gemaakt van onzekerheden. We doen ons uiterste best maar beseffen dat wij hooguit de klimaatverandering kunnen mitigeren. Het streven naar vermindering van de uitstoot van broeikasgassen is er nog steeds, zij het dat internationale klimaatafspraken disclaimers bevatten voor pandemieën en tijden van economische tegenspoed. Hierdoor is er sprake van een ‘zelfregulerend’ mechanisme: als de economische activiteiten laag zijn, daalt de uitstoot vanzelf. Het handhaven van de dan bereikte status quo van uitstoot vormt de kern van het klimaat- en energiebeleid: economische groei zonder toename van emissies. De richting is goed, maar de snelheid mogelijk te laag. Immers, de anderhalvemetersamenleving zorgt er nu voor dat er relatief meer treinen en vliegtuigen nodig zijn om passagiers te vervoeren.

Veiligheid boven vrijheid – Open economie

Haastige spoed bleek zelden goed: het virus leefde weer op na de zomer van 2020. Burgers eisten strengere maatregelen van de overheid, vanwege veiligheidsoverwegingen. Hoewel Nederland zich inzet voor het open houden van grenzen en een vrije handel, worden bedrijven van ‘nationaal belang’ gedefinieerd die niet in niet-Europese handen mogen komen. Gevestigde belangen en grote (internationale) bedrijven hebben ook veel andere landen ervan kunnen weerhouden om in een reflex van grenzen sluiten te vervallen. Wel is een internationale race tussen landen en grote bedrijven om vaccins, apps en andere technologieën en maatregelen te ontwikkelen waarmee de economie weer veilig kon worden opgestart. Coördinatie blijft grotendeels uit. Het versterken van eigen concurrentiepositie weegt zwaarder. Internationale, Europese handel is weer op gang gekomen, maar bij risico’s sluiten landen makkelijker de grenzen. Dit gebeurt dan selectief: voor bepaalde (groepen) mensen, voor bepaalde landen en voor een bepaalde tijd. Zonder gezondheidscertificaat kun je niet door Schengen bewegen, voor goederen is het wat makkelijker. Kortom, de slagbomen staan open, maar kunnen desgewenst ook zo weer (selectief) dicht. Dit alles wordt gefaciliteerd door sterke internationale instituties, zoals de VN, EU en WHO, die zich na de initiële strubbelingen toch hebben bewezen en zijn geaccepteerd. Wel hebben ze zich hervormd, hetgeen het vertrouwen van de burger in hen goed heeft gedaan.

Apps houden nauwkeuriger dan ooit onze gezondheid, bewegingen en contacten in de gaten. Techbedrijven zijn vanwege hun apps belangrijke spelers geworden bij volksgezondheidsvraagstukken en andere maatschappelijke uitdagingen. Minder zichtbaar is hun rol bij ‘intelligence’, die dankzij hun data-positie een enorme vlucht heeft genomen. Burgers accepteren dat het weer ‘opengaan’ van de grenzen, van de samenleving en economie ten koste gaat van bepaalde vrijheden en van privacy. We accepteren dat de overheid meer is gaan sturen, dat controle een normaal aspect is van het alledaagse leven en we niet alles meer kunnen zoals vroeger. Angst is geen emotie waarvoor je je hoeft te schamen.

Vooral (digitale) technologie speelt een belangrijke rol. Fysieke bijeenkomsten op werk, school of anderszins, zijn aan strenge overheidsregels gebonden en ‘gerantsoeneerd’. Wat digitaal kan, moet ook zoveel mogelijk digitaal. Temperatuurchecks alvorens een winkel in te gaan zijn inmiddels net zo geaccepteerd als een scanner op een vliegveld. We zijn wat ‘langzamer’ moeten gaan leven en daar hebben we begrip voor. We accepteren dat door alle controles en maatregelen wachttijden ontstaan, voor winkels, voor diensten. Hoewel we dit schoorvoetend accepteren, ontstaan er regelmatig ook chagrijn en zelfs agressie. Meestal onderhuids, maar af en toe barst het ook uit. Geweld tegen hulpverleners is toegenomen en staat op gespannen voet met het hard ingrijpen tegen overtreders dat we van de overheid verwachten. Wij Nederlanders zijn wat ingetogener geworden, nu we zo weinig nog samen, ‘niet-digitaal’ met elkaar kunnen doen en vieren.

Klimaatverandering wordt ook als een groot risico gezien waarvan we willen dat de overheid strenge regels opstelt en vervuilers beboet. Met technologie wordt hier streng op toegezien. Grote bedrijven voelen zich dan ook gedwongen om versneld te verduurzamen. Ook de overheid heeft grote investeringen gedaan om hier stappen in te zetten en te innoveren, mede als impuls voor Nederlandse werkgelegenheid. Onder leiding van de overheid bouwen we Nederland samen duurzaam weer op, is het gevoel.

Onderwijs
De ontwikkeling van een Europese ‘Corona-app’ heeft de bevolking laten inzien dat ‘meten is weten’ van groot belang is. Daardoor is er in de samenleving een werkelijke hausse ontstaan in quantified-self, alles over jezelf leg je vast en veel daarvan deel je digitaal met je netwerk. Ook het onderwijs is door de het vastleggen van data steeds meer in positieve zin geraakt: Learning Analytics wordt nog verder ingevoerd. Niet alleen schoolcijfers komen in de databank maar ook het aantal toetsaanslagen bij het online huiswerk maken, wie met wie digitaal heeft gesproken, hoeveel pauze er is geweest en ook ieders Body Mass Index (BMI) gedurende een schooljaar ligt vast. Kunstmatige intelligentie probeert verbanden te leggen tussen al deze data en mogelijke vervolgopleidingen.

Digitalisering
Onder de motorkap van de samenleving vindt de high tech digitalisering plaats. Overal vinden ongemerkt digitale metingen plaats om de bevolking gezond en veilig te houden. Alles is connected. Een brug kent zijn eigen verkeersstromen, het schoolplein kent zijn eigen spelende en niet-spelende kinderen en hun lichaamstemperatuur, het tankstation weet wie hoeveel energie heeft getankt, het pizzabezorgbedrijf weet hoeveel calorieën het bij wie heeft bezorgd, de overheid weet wanneer wie bij wie in de buurt is geweest. Vanwege het volste vertrouwen in technologie en privacy is een leven met digitale connectie de normaalste zaak van de wereld. Zolang digitale technologie voor meer veiligheid zorgt, hebben mensen geen noemenswaardige problemen met het inleveren van privacy en persoonlijke vrijheden. Natuurlijk zijn we geen China geworden maar bij veel burgers is er ook het besef dat er weinig anders op zit als we een volgende pandemie of andersoortige mondiale crisis willen voorkomen. De ontwikkeling van het Internet of Things (IoT) speelt hierbij een grote rol en is voor Europa een mooie gelegenheid om mondiaal weer een ‘technologiepositie’ te krijgen.

Klimaat, energietransitie en mobiliteit
Dit is dé tijd van ‘geo-engineering’: corona heeft ons duidelijk gemaakt dat wij een crisis met een combinatie van technologie en controle op kunnen lossen – zo ook het klimaat- en energievraagstuk. CO2 emissies los je op met afvang en opslag. En waar afvang niet bij de uitlaat plaatsvindt, vindt het direct plaats uit de lucht met nieuwe technologie. Elk bedrijf dat ‘CO2- houdende’ producten op de markt brengt, is verantwoordelijk voor de hele koolstofcyclus zodat dat deze geen schade aan klimaat en milieu toebrengt: circulair is het nieuwe denken en doen om klimaat- en energiecrises te beheersen.

Veiligheid boven vrijheid – Gesloten economie

De EU wist niet goed om te gaan met het managen van de pandemie. Landen gingen op verschillende manieren en in verschillend tempo weer ‘open’. Het was ‘ieder voor zich’. Nieuwe golven van uitbraken ontstonden. Landen sloten keer op keer hun grenzen voor de buren of voor mensen of goederen uit landen als het virus weer opleefde. Zulke nieuwe uitbraken zijn echter steeds op een goede manier door het RIVM ‘getackeld’.

In veel Europese landen is er een zeer sterke hang ontstaan naar nationalisme en populisme. Ook in de nationale overheid stijgt het vertrouwen zolang die het nationale belang vooropstelt. Vooral het ingrijpen van de overheid toen farmaceuten excessieve winsten leken te maken op de pandemie en grote multinationals voorrang wilden voor overheidssteun, heeft veel indruk gemaakt. De harde en sturende nationalistische lijn van dit kabinet geniet de steun van velen.

De nationale overheid heeft dus een grotere rol gekregen in een meer gesloten economie nu internationale handel is geslonken en landen elkaar beconcurreren, ook in Europa. Met importheffingen willen we onze nationale industrie voortrekken. We willen eerst zelf genoeg hebben van bepaalde grondstoffen en eindproducten voordat we die exporteren. Autarkie en redundantie zijn de nieuwe deugden, we willen niet meer afhankelijk zijn van andere landen en de Nederlandse werkgelegenheid dient voorop te staan. Hierbij past ook de ambitie om nieuwe “Deltawerken” te ontwikkelen. Dat levert banen op en is ook goed voor onze nationale trots. De energietransitie en circulaire economie krijgen hierdoor een flinke impuls. Grote projecten waar heel Nederland van profiteert zijn populair. Vitale producten en halffabricaten moeten in Nederland worden geproduceerd. In andere Europese landen worden vergelijkbare plannen getrokken. Onze economie is hierdoor sterker genationaliseerd. Het Nederlandse innovatiebeleid lijkt weer verdacht veel op industriepolitiek. Elke sector lobbyt om een vitale topsector te worden. De overheid steunt sectoren en bedrijven met bijzonder ‘niches’ die wereldwijd onderscheidend zijn. We proberen zo competitief mogelijk te zijn door robotisering, vooral nu goedkope buitenlandse arbeidskrachten minder voorhanden zijn. Maar onze economie heeft echter forse klappen gekregen en is flink gekrompen. Den Haag probeert met forse investeringen de economie te steunen. De nieuwe deltaplannen worden naar Chinees model gemaakt, aangestuurd door een nieuwe centraal, overkoepelend planbureau. In deze masterplannen worden Nederlandse bedrijven met elkaar in concurrentie gebracht. Wie als beste boven komt drijven, wordt door het Rijk ondersteund om internationaal toch markt te kunnen veroveren. Dit alles kost geld, en in een gekrompen economie gaat dit vooral ten koste van bepaalde verworvenheden van de welvaartsstaat. Regels omtrent gepast werk bij werkloosheid zijn bijvoorbeeld opgeschort. Wie kan, moet direct werken, ook al is dat onder diens opleidingsniveau. Dit is een uitkomst voor de zorg waar nu arbeidstekorten zijn en buitenlandse werknemers worden geweerd.

In ons dagelijks leven zijn we op ons land en onze directe omgeving toegewezen. We hebben blijvende angst voor het virus. Antivaccinatie-achtige bewegingen spinnen daar garen bij, gesteund door sterk populistische politieke en maatschappelijke krachten. Grenzen mogen we pas over met een (digitaal) corona-paspoort. We verzuilen fysiek. We vinden het prima dat bepaalde locaties ‘off limits’ kunnen zijn voor anderen, om de rest wel ervan te kunnen laten genieten. Wie geen gezondheidsverklaring in zijn overheidsapp heeft, wordt gestigmatiseerd en kan zelfs een boete krijgen. De overheid benadrukt het belang van solidariteit en verbinding, maar vindt moeilijk een luisterend oor. Zijzelf zet ook meer in op beboeten dan op vertrouwen en wordt steeds meer vanuit macht dan uit inherente legitimiteit geaccepteerd. Veel Nederlanders zitten daar uiteindelijk niet erg mee, deze berust zich in een samenleving van sociale controle en overheidssturing, want sterke alternatieven zijn er niet veel.

Onderwijs
De vele vitale infrastructuren in Nederland, variërend van transportsystemen tot afvalverwerking, van elektriciteit tot internet, van zwaailicht-sector tot voedsel en van waterbeheer tot overheidsbestuur, zijn onderwerpen en vakken die in het onderwijs grote aandacht krijgen. Vooral in combinatie met nationale crisisbeheersing zijn de vakken uiterst populair in het hoger onderwijs. Er is geen mbo, hbo of universiteit die er niet uitgebreid mee bezig is. Nederland is ervan overtuigd dat deze vakken cruciaal zijn. Ze passen in de grote masterplannen van Nederland en leerlingen en studenten verwachten dat hier later een uitermate goede boterham mee te verdienen valt. Evenals met de studies virologie en epidemiologie.

Digitalisering
Computertechnologie is niet erg vooruitstrevend. Alle systemen en programmatuur die voorhanden zijn en nog voldoen, worden niet vervangen door ‘modern gedoe’. De gratis videovergadersoftware in de cloud voldoet, we nemen de reclameboodschappen voor lief. Zolang we elkaar op afstand kunnen zien en horen is het prima. Een redelijk innovatieve toepassing is ‘geo-fencing-security’: iedereen kan met een app zien of er onbekenden in zijn geografische omgeving zijn geweest of nog dicht in de buurt zijn.

Klimaat, energietransitie en mobiliteit
Het coronavirus heeft een ‘ieder voor zich’-mentaliteit gecreëerd en heeft gezorgd voor de overtuiging dat we uiteindelijk alleen maar zaken binnen onze landsgrenzen kunnen oplossen. Deze autarkische opstelling leidt tot veel nationale energieproductie zoals zonneparken en windparken op zee en op land. En als het echt koud is tijdens een winterse ‘dunkelflaute’, hebben wij nog aardgas op de achterhand. We denken zelfs hardop en serieus weer na over het uitbreiden van onze kernenergie-capaciteit. Onze broeikasgas-, stikstof- en geluidsemissies worden streng gecontroleerd en gehandhaafd: Nederland voldoet uitstekend aan de mondiale afspraken van het Parijs akkoord. Maar ter beveiliging van ons land worden tevens klimaatadaptatieprojecten zoals de verhoging van de Afsluitdijk versneld en op hogere veiligheidsniveaus uitgevoerd. Internationale mobiliteit is uiterst ongewenst en allerlei quarantaine regels – uitgaand én terugkerend – maken het reizen weliswaar niet onmogelijk, maar wel heel onaantrekkelijk.

Vrijheid boven veiligheid – Gesloten economie

Onderzoek naar de pandemie maakte pijnlijk duidelijk dat overheden, grote bedrijven en internationale instituties de nodige fouten hadden gemaakt. De EU bleek te verdeeld tussen Noord en Zuid om een effectief antwoord op de pandemie en economische dip erna te vinden. Elk land vond zelf het wiel uit, hield zoveel mogelijk de deur dicht voor anderen, soms in complete regionale en lokale lockdowns. Markten verloren hun vertrouwen in de EU, waardoor de euro flink aan waarde inboette. Ook kwam er veel kritiek op ‘Den Haag’ en de aanpak van het Rijk, soms terecht, soms onterecht. Banken bleken uiteindelijk niet de uitkomst die ze in het begin van de pandemie claimden te zijn. Burgers verloren hun vertrouwen in ‘de macht’ en grote instituties. Vooral vanuit de lokale samenleving zelf kwamen de oplossingen. Het was de samenleving die zelf anderhalve meter afstand hield, elkaar hielp, en lokale ondernemers steunde.

Onze dagelijkse belevingswereld is voornamelijk lokaal. We wanen ons veilig binnen onze eigen gemeenschap, daarbuiten is het onbekend. We verruilen verre reizen voor lokaal vertier, internationale investeringen voor lokale, we kopen zoveel mogelijk bij lokale ondernemers in plaats van bij grote multinationals. Grotere bedrijven regionaliseren hun supply chains en creëren nieuwe werkgelegenheid in Nederland. Duurzaamheid kenmerkt deze horizontale samenleving. We leven ‘kleiner’, ‘small is weer beautiful’. We genieten van de kleinere dingen des levens en investeren in onze gezondheid en fitheid. Dit klinkt utopisch en als extreme zelfbeschikking maar het is verre van. We hadden namelijk nauwelijks een keuze. Het verslechterde internationaal handelsklimaat heeft onze economie flink doen krimpen. De prijzen en leveringszekerheid van bepaalde grondstoffen, energie en producten schommelden en waren dus onzeker. Waar mogelijk proberen we zelfvoorzienend te zijn. We zijn duurzaam en circulair, uit noodzaak en uit overtuiging. Ons streven naar economische zelfvoorzienendheid is een vorm van risicomanagement, aangestuurd vanuit zowel bedrijven als consumenten. De pandemie heeft ons geleerd om niet al te afhankelijk te zijn van andere landen. Volledige lokale zelfvoorzienendheid blijkt onhaalbaar te zijn en dus leggen we wel de noodzakelijke handelscontacten met, voornamelijk, Noordwest-Europese landen. We hebben geen moeite met overtollige voorraden, die zien we als noodzakelijke buffers. En bezit, in plaats van delen, is ook zo gek nog niet. Mensen willen weer hun eigen auto, zonnepanelen, moestuin, mondkapjes…. .

De pandemie heeft geleerd dat de overheid niet altijd de beste beslissingen voor ons neemt. Lokale maatschappelijke verschillen blijken te groot te zijn voor effectief eenvormig landelijk beleid. We zijn daarom niet bereid om onze vrijheid en privacy op te geven voor maximale veiligheid in ons dagelijks leven. Het virus is nog steeds onder ons. We zijn gewend aan de anderhalvemetersamenleving en hebben onze draai en vrijheden daarin gevonden. Met gepaste afstand waarderen we weer menselijke relaties, waarderen we meer elkaar. Echter, spanning ontstaat tussen wie wel en niet het virus heeft gehad, wie wel en niet immuun is. Ook wie ongezond leeft ervaart de nodige stigmatisering. Alhoewel de pandemie zeker goede kanten in de Nederlanders naar boven heeft gebracht, heeft het ook een duisterder randje. Dit slaat niet alleen op de spanningen die soms opborrelen, maar ook op een grotere acceptatie van risico’s. We accepteren dat meer mensen overlijden als gevolg van mogelijke nieuwe golven om onze samenleving en economie weer ‘open’ te laten gaan. Kwetsbare groepen voelen zich niet altijd geaccepteerd, vooral nu stemmen opgaan om ze meer te isoleren om de meerderheid meer vrijheid te laten genieten.

Onderwijs
Doordat de samenleving erg lokaal is ingesteld is de behoefte aan fysiek en direct contact groot. Er is weinig belang bij remote communicatie. Er wordt op afstand vergaderd als het nodig is, bijvoorbeeld om kennis die niet lokaal voorhanden is te raadplegen. High-tech digitalisering wordt vooral ingezet in sectoren die toch al langere tijd bezig waren met digitale technologie. De landbouw blijkt een lichtend voorbeeld te zijn. Zo zijn ze daar bijvoorbeeld bezig met het ontwikkelen van teeltmethoden voor de groei van voedselgewassen met speciaal licht (pink farming), aeroponics en verticale tuinbouw.

Digitalisering
Een digitale wereld met digitale vaardigheden staat behoorlijk centraal in de samenleving. Slimme start-ups en start-throughs zijn de afgelopen jaren opgestaan om het werken en leren op afstand te verbeteren. De technologie is vooral veranderd naar en gericht op afstandsonderwijs en afstandswerk waarbij het beeld is verwerkt in ramen en muren, zodat het beeld de fysieke realiteit nabootst. De zelfstandige professionals die zo rond 2015 hun bedrijf hebben ingericht voor persoonlijke coaching richten zich nu op internationale en interdisciplinaire vergadervaardigheden in een remote wereld.

Klimaat, energietransitie en mobiliteit
Leven met klimaatverandering doen we door de juiste keuzes te maken: in ons land laten wij alleen producten toe die klimaatneutraal zijn, wij maken die producten zelf of importen deze op de hoogste milieustandaarden. Dat dit het leven duurder maakt, en er daardoor minder mogelijkheden zijn om bijvoorbeeld een weekend in Barcelona te vieren, vinden wij geen enkel probleem. Nederland wordt weer een gidsland voor de wereld waar het duurzaamheid betreft vanuit de drijvende kracht van welzijn en kwaliteit van leven in een onzekere wereld die door dodelijke pandemieën wordt beheerst.