Speculatief ontwerp opent nieuwe werelden

"Speculatief ontwerp biedt een manier om toekomsten voelbaar en voorstelbaar te maken," zegt Lisa Mandemaker. In het eerste jaar (2024) werkten studenten vanuit bestaande toekomstscenario’s die al waren ontwikkeld. Ze kregen de opdracht om binnen deze scenario’s artefacten te ontwerpen die elementen van het dagelijks leven verbeeldden.

Martina Huynh: "De scenario’s waren filosofisch uitgewerkt, maar nog abstract. Door studenten een sector (zoals mobiliteit, zorg of voedsel) te laten kiezen en daarbij ook het perspectief van niet-menselijke wezens mee te nemen, ontstond ruimte voor meer gelaagde verkenningen."

Die aanpak vroeg veel van de studenten. "In het begin was het lastig," vertelt Jonas Althaus. "Studenten vroegen zich af: hoeveel vrijheid heb ik binnen een gegeven scenario? Kun je nog iets nieuws toevoegen? We moedigden ze aan om vanuit kleine, sociale of emotionele invalshoeken te werken – daar ontstond vaak de echte verbeelding."

In het tweede projectjaar (2025) veranderde de aanpak. Studenten kregen geen kant-en-klare scenario’s, maar vertrokken vanuit eigen onderzoek naar plekken waar water een centrale rol speelt. Op basis van hun bevindingen ontwikkelden ze zelf toekomstscenario’s rond waterrechtvaardigheid.

"Deze manier van werken bracht studenten dichter bij de realiteit," zegt Lisa. "Maar het maakte speculeren ook moeilijker. Ze waren sterk verbonden met actuele problemen, waardoor de toekomsten die ze verbeeldden soms zwaarder en minder optimistisch waren."

Martina: "We zagen dat studenten zich verantwoordelijk voelden om problemen niet te versimpelen. De scenario’s waren vaak realistisch, soms zelfs somber, maar dat bood juist aanknopingspunten voor eerlijke gesprekken over complexe kwesties.

Speculatief ontwerp is niet alleen een middel om hoopvolle toekomsten te schetsen, maar juist ook om ongemak zichtbaar te maken. Tijdens de presentaties leidde dit tot levendige discussies tussen onderzoekers en deelnemers van de denktank, bestaande uit beleidsmakers en experts uit het werkveld.

"Juist die frictie is waardevol," zegt Lisa. "Het dwingt mensen om na te denken over ethische dilemma’s, over wie wint en wie verliest in een bepaalde toekomst. Dat soort vragen komen vaak niet vanzelf naar boven."

Volgens Martina schuilt daarin ook de kracht van speculatief ontwerp: "Het gaat niet om het voorspellen van één juiste toekomst, maar om het openen van ruimte voor reflectie, twijfel en nieuwe perspectieven."

De projecten van de laatste lichting werden tijdens de denktank in het Nieuwe Instituut ingezet als katalysator voor de groep. De ontwerpen van de studenten openden nieuwe denkrichtingen en gaven de denktank de nodige gesprekstof om tot nieuwe inzichten te komen.

"Wat het meest bleef hangen, waren de beelden van het toekomstige landschap en van de bewegende mensen hierin. Hoe voelen zij zich, wat is ‘levensonderhoud’ voor hen, wat zien we hen doen? Het overaccentueren van bepaalde toekomstige kenmerken maakt dat je beter gaat kijken. Een reactie van tegenzin kan daarbij ook een hele goede gespreksstarter zijn. Wanneer ze (denktankleden & studenten) hier individueel bij elkaar op doorvragen, ontdekken ze dat ze op verschillende manieren geraakt / aangetrokken zijn door het ontwerp; en dat ze dus ook verschillend denken over die toekomst."

- Erna Ovaa, Programmaleider Strategische Verkenningen bij Rijkswaterstaat

De samenwerking leverde ook nieuwe inzichten op over hoe ontwerp en toekomstonderzoek elkaar kunnen versterken.

"Ik zie nu veel sterker hoe ontwerp niet alleen een visualisatietool is," zegt Lisa, "maar ook een actieve onderzoeksmethode die helpt om vragen te stellen en nieuwe richtingen te verkennen."

Cream on Chrome deelt die visie: "Idealiter stap je als ontwerper al halverwege het onderzoek in," zegt Jonas. "Dan kun je niet alleen bestaande inzichten verbeelden, maar ook samen nieuwe scenario’s vormgeven."

De projecten rondom de Toekomst van water laten zien dat de combinatie van toekomstonderzoek en speculatief ontwerp niet alleen leidt tot mooie eindresultaten, maar ook het onderzoeksproces zelf verdiept.

"Speculatief ontwerp maakt niet alleen zichtbaar wat mogelijk is," besluit Lisa, "het helpt ons ook beter te begrijpen wat we belangrijk vinden en welke toekomsten we bereid zijn werkelijkheid te maken."