Speculatief ontwerp opent nieuwe werelden

Toekomstonderzoeker Lisa Mandemaker gaat in gesprek met ontwerpersduo Cream on Chrome, bestaande uit Martina Huynh en Jonas Althaus, over de toegevoegde waarde van speculatief ontwerp bij toekomstscenario's. Samen blikken ze terug op twee projecten waarin studenten van het masterprogramma Industrial Design van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (KABK) zelf aan de slag gingen met speculatief ontwerp op basis van toekomstscenario's.

Datum 3 dagen geleden

Van scenario naar wereld

"Speculatief ontwerp biedt een manier om toekomsten voelbaar en voorstelbaar te maken," zegt Lisa Mandemaker. In het eerste jaar (2024) werkten studenten vanuit bestaande toekomstscenario’s die al waren ontwikkeld. Ze kregen de opdracht om binnen deze scenario’s artefacten te ontwerpen die elementen van het dagelijks leven verbeeldden.

Martina Huynh: "De scenario’s waren filosofisch uitgewerkt, maar nog abstract. Door studenten een sector (zoals mobiliteit, zorg of voedsel) te laten kiezen en daarbij ook het perspectief van niet-menselijke wezens mee te nemen, ontstond ruimte voor meer gelaagde verkenningen."

Die aanpak vroeg veel van de studenten. "In het begin was het lastig," vertelt Jonas Althaus. "Studenten vroegen zich af: hoeveel vrijheid heb ik binnen een gegeven scenario? Kun je nog iets nieuws toevoegen? We moedigden ze aan om vanuit kleine, sociale of emotionele invalshoeken te werken – daar ontstond vaak de echte verbeelding."

Waterrechtvaardigheid als uitgangspunt

In het tweede projectjaar (2025) veranderde de aanpak. Studenten kregen geen kant-en-klare scenario’s, maar vertrokken vanuit eigen onderzoek naar plekken waar water een centrale rol speelt. Op basis van hun bevindingen ontwikkelden ze zelf toekomstscenario’s rond waterrechtvaardigheid.

"Deze manier van werken bracht studenten dichter bij de realiteit," zegt Lisa. "Maar het maakte speculeren ook moeilijker. Ze waren sterk verbonden met actuele problemen, waardoor de toekomsten die ze verbeeldden soms zwaarder en minder optimistisch waren."

Martina: "We zagen dat studenten zich verantwoordelijk voelden om problemen niet te versimpelen. De scenario’s waren vaak realistisch, soms zelfs somber, maar dat bood juist aanknopingspunten voor eerlijke gesprekken over complexe kwesties.

Frictie als motor voor verbeelding

Speculatief ontwerp is niet alleen een middel om hoopvolle toekomsten te schetsen, maar juist ook om ongemak zichtbaar te maken. Tijdens de presentaties leidde dit tot levendige discussies tussen onderzoekers en deelnemers van de denktank, bestaande uit beleidsmakers en experts uit het werkveld.

"Juist die frictie is waardevol," zegt Lisa. "Het dwingt mensen om na te denken over ethische dilemma’s, over wie wint en wie verliest in een bepaalde toekomst. Dat soort vragen komen vaak niet vanzelf naar boven."

Volgens Martina schuilt daarin ook de kracht van speculatief ontwerp: "Het gaat niet om het voorspellen van één juiste toekomst, maar om het openen van ruimte voor reflectie, twijfel en nieuwe perspectieven."

Speculatief ontwerp maakt niet alleen zichtbaar wat mogelijk is, het helpt ons ook beter te begrijpen wat we belangrijk vinden en welke toekomsten we bereid zijn werkelijkheid te maken. — Lisa Mandemaker
Martina Huynh en Jonas Althaus

Reflectie vanuit de denktank

De projecten van de laatste lichting werden tijdens de denktank in het Nieuwe Instituut ingezet als katalysator voor de groep. De ontwerpen van de studenten openden nieuwe denkrichtingen en gaven de denktank de nodige gesprekstof om tot nieuwe inzichten te komen.

"Wat het meest bleef hangen, waren de beelden van het toekomstige landschap en van de bewegende mensen hierin. Hoe voelen zij zich, wat is ‘levensonderhoud’ voor hen, wat zien we hen doen? Het overaccentueren van bepaalde toekomstige kenmerken maakt dat je beter gaat kijken. Een reactie van tegenzin kan daarbij ook een hele goede gespreksstarter zijn. Wanneer ze (denktankleden & studenten) hier individueel bij elkaar op doorvragen, ontdekken ze dat ze op verschillende manieren geraakt / aangetrokken zijn door het ontwerp; en dat ze dus ook verschillend denken over die toekomst."

- Erna Ovaa, Programmaleider Strategische Verkenningen bij Rijkswaterstaat

Het ontwerp van toekomstonderzoek

De samenwerking leverde ook nieuwe inzichten op over hoe ontwerp en toekomstonderzoek elkaar kunnen versterken.

"Ik zie nu veel sterker hoe ontwerp niet alleen een visualisatietool is," zegt Lisa, "maar ook een actieve onderzoeksmethode die helpt om vragen te stellen en nieuwe richtingen te verkennen."

Cream on Chrome deelt die visie: "Idealiter stap je als ontwerper al halverwege het onderzoek in," zegt Jonas. "Dan kun je niet alleen bestaande inzichten verbeelden, maar ook samen nieuwe scenario’s vormgeven."

De projecten rondom de Toekomst van water laten zien dat de combinatie van toekomstonderzoek en speculatief ontwerp niet alleen leidt tot mooie eindresultaten, maar ook het onderzoeksproces zelf verdiept.

"Speculatief ontwerp maakt niet alleen zichtbaar wat mogelijk is," besluit Lisa, "het helpt ons ook beter te begrijpen wat we belangrijk vinden en welke toekomsten we bereid zijn werkelijkheid te maken."

Het overaccentueren van bepaalde toekomstige kenmerken maakt dat je beter gaat kijken. Een reactie van tegenzin kan daarbij ook een hele goede gespreksstarter zijn. — Erna Ovaa, Programmaleider Strategische Verkenningen - Rijkswaterstaat
Symphony Alarm, één van de projecten

Stroom van verbeelding

Met Mapping Water Futures sluiten we een bijzonder hoofdstuk af binnen de toekomstverkenning 104 De Toekomst van water. De studentenprojecten laten zien hoe ontwerp kan bijdragen aan het verbeelden en bevragen van waterrechtvaardigheid.

Bij toekomstverkenning 102 werkten de studenten artefacten uit op basis van de toekomstverkenning, wat weer een heel andere insteek opleverde.

Beide projecten onderstrepen hoe waardevol het is om speculatief ontwerp in te zetten om zo nieuwe perspectieven te openen en toekomsten die we mogelijk willen maken tastbaar(der) te maken.

Bekijk de vijf projecten

Godess Retirement

Symphony Alarm

Namib Desert

Salt Narratives

Future of farming

Meer over Cream on Chrome

Ontwerpstudio Cream on Chrome, bestaande uit Martina Huynh en Jonas Althaus, begeleidde de studenten van de KABK bij het uitwerken van hun ontwerpen. Met hun achtergrond in speculatief ontwerp daagden zij de studenten uit om verder te kijken dan bestaande systemen en nieuwe perspectieven te ontwikkelen.

In hun eigen werk onderzoekt Cream on Chrome maatschappelijke, technologische en ecologische thema’s door middel van tastbare installaties, interactieve ervaringen en speculatieve verhalen. Hun projecten nodigen uit tot reflectie en gesprek over de mogelijke toekomsten die we samen kunnen vormgeven.

Meer zien van Cream on Chrome?