Technologie en duurzaamheid: kansen voor Wijze Technologen? Interview met Steven Luitjens, Ministerie van BZK

STT interviewt regelmatig experts en betrokkenen bij de Horizonscan 2050 over Wijze Technologie. Wijze Technologie richt zich op het ontwikkelen van duurzaam technologie(beleid), waarin aangesloten is op de leidende missie van de SDG's: de 5 P's. Ofwel: de waarden People, Planet, Prosperity, Peace en Partnership. STT onderzoekt ze in relatie tot technologie en handelingsperspectief voor de SDG's in de toekomst. Wijze Technologie daagt daartoe uit, met onder meer een set stellingen en hulpvragen bij de 5 P's.

Het is een SDG-uitdaging in optima forma: digitalisering zo inzetten dat deze bijdraagt aan een duurzame samenleving en een breder welvaartsperspectief ondersteunt. In gesprek over toekomstperspectieven rijst voor Steven Luitjens onvermijdelijk de urgentievraag. ‘Onderwerpen zoals duurzaamheid en digitalisering wil je zo graag in het kwadrant 'Belangrijk en Urgent' hebben', zegt Luitjens. ‘Maar de kans om echt te werken vanuit een lange termijn perspectief wordt ieder moment gechallenged door de actualiteit. Zoals nu COVID-19, het nieuwe IPCC rapport, de herdenking van de explosie in Beiroet en de taliban, die de macht in Afghanistan herpakt. Hoe kunnen we bouwen aan een duurzame toekomst, terwijl we van het ene incident in het andere opgaan? Lukt het ons om de patronen, die daaronder liggen, bloot te leggen? Deze observatie houdt mij erg bezig. Wijze Technologie zie ik als interessante poging om digitalisering vrij radicaal uit een soort ‘muddling through’ aanpak te trekken en echt een stip op de horizon te zetten. Welke energie ontstaat er als we deze stip met elkaar delen? Daar ben ik benieuwd naar. Ik noem het weleens een igniting purpose. Een doel oproepen, dat ons allemaal raakt en zin geeft, en denken: dáár doen we het voor.'

De urgentievraag, die Luitjens aanhaalt, klinkt ook op Europees niveau en biedt kansen voor een duurzaam technologieconcept als Wijze Technologie. In maart 2021 publiceerde de Europese Commissie het meerjarige onderzoek Digitranscope, dat focust op de digitale transformatie en mogelijke overheidsstrategieën in de toekomst. Luitjens was betrokken bij dit onderzoek en reageert enthousiast: ‘Het rapport viel in goede aarde bij de Europese Commissie en is -zelfs voorafgaand aan de publicatie- al op onderdelen overgenomen. Erg te spreken ben ik bijvoorbeeld over de inzet van technologie voor sociale vernieuwing en de vernieuwing van democratische beslissingen.’ Artificial intelligence, Digital Twins, gaming en simulatie bieden nieuwe mogelijkheden voor de relatie tussen overheden en burgers. Luitjens noemt een inspirerend experiment, dat in de Arena is gedaan met Amsterdamse kinderen. Een grote groep kinderen speelde met verduurzaming van hun wijk. Een Digital Twin van Amsterdam was hiervoor geladen in minecraft, waardoor de kinderen allerlei simulaties konden doen. Hoe ziet onze wijk eruit als we vlak voor de Arena torenflats van dertig verdiepingen bouwen? ‘Digitalisering biedt kansen om maatschappelijke discussies technologie-ondersteund te voeren en zo veel meer te laten leven’, zegt hij.

Een raakvlak met Wijze Technologie ziet Luitjens verder in twee moonshots, die de Europese Commissie Von der Leyen parallel aan het onderzoek lanceerde: we willen als Europa het meest duurzame deel van de wereld worden en koploper zijn op het gebied van digitalisering op een manier, die past bij de Europese waarden en normen. ‘Het bewustzijn groeit dat digitalisering mega-impact heeft op de samenleving. Deze toenemende aandacht is belangrijk: beseffen wij dat digitalisering kan maken, maar ook kan breken? Het gaat om een existentiële vraag: wat voor soort samenleving willen we zijn en hoe willen we die vormgeven? Europees beleid is noodzakelijk voor onze internationale concurrentiepositie, maar zeker ook om minder afhankelijk te zijn van machtsblokken zoals Amerika en China.’ Met name het strategische belang van data en de controle daarop worden steeds meer onderkend. In het nieuwe Europese beleid zijn technologische en datasoevereiniteit een key priority.

Naast kansen is waakzaamheid geboden. Luitjens uit bezorgdheid over de downsides van digitalisering, die langzamerhand de overhand krijgen. Hij doelt op een groeiende, collectieve angst, dat mensen dagelijks gemanipuleerd worden. Als consument, als kiezer of lid van de samenleving. Mondiaal duiken de voorbeelden op: gedragsbeïnvloeding voor staatsdoeleinden of agressieve consumentbenadering, met technologie als gemakkelijke oplossing. De Pegasus spionagesoftware of ransomware aanvallen. We lijken uit het oog te verliezen dat er een verschil bestaat tussen correlaties en oorzaak-gevolg relaties. 

Luitjens: ‘Artificial Intelligence doet voorspellingen over mogelijke situaties of gedrag op basis van de wet van de grote getallen. Risicovol is dat die voorspellingen steeds vaker ten onrechte geïnterpreteerd worden als oorzaak-gevolg. Uit jouw profiel blijkt bijvoorbeeld dat jij waarschijnlijk oud wordt of mogelijk gaat frauderen. Vervolgens wordt daar marketing op losgelaten of overheidsrespons op gebaseerd. Het is een van de oorzaken van de toeslagenaffaire; alle goede bedoelingen ten spijt om met dit soort technologieën te experimenteren. We moeten zicht houden op onderliggende mechanismen en het feit dat datasturing en beslissingen altijd mensenwerk behoren te blijven. Wil je hier écht werk van maken, dan moet je terug naar eenvoudigere wetgeving en het paradigma herstellen van ‘vertrouwen tot het tegendeel blijkt’. Onze samenleving lijkt te verschuiven naar wantrouwen. Als we besluiten dat we dat gaan veranderen, dan zou ik daarover wel minimaal een politiek debat willen hebben.’

Zelfbeeld is doorgaans persoonlijk gericht, maar frappant genoeg benadert Luitjens het op landniveau. Zo speelt Nederland naar eigen beleving eigenlijk geen echte rol van betekenis. Kom je over de grens, dan word je echter vaak tegemoet getreden als representant van het innovatieland van de wereld. ‘Veel landen kijken naar Nederland als een living lab, zeker bij digitalisering. Ik zie een serieuze kans om digitalisering als exportproduct voor sociale innovatie te gaan voeren. We zijn goed in watermanagement en worden vaak uitgenodigd om deze expertise internationaal in te zetten. Dat zou ook hier kunnen gelden: digitalisering om het verdienvermogen als land op peil te houden, maar ook voor het oplossen van maatschappelijke vraagstukken.’

Het Europese onderzoek geeft Luitjens hernieuwd vertrouwen in multidisciplinaire samenwerking. ‘De variatie in vakdisciplines, leeftijden en achtergronden en open minded daarmee omgaan, geeft om de haverklap nieuwe inzichten. Dat inspireert en verrast mij enorm. Ik heb er veel vertrouwen in dat we veel meer voor elkaar kunnen krijgen, als we elkaar opzoeken, aanspreken en beseffen dat we van een ander altijd iets kunnen leren.’ De grootste uitdaging voor Wijze Technologie, die ook uitgaat van multidisciplinaire benadering, ziet Luitjens in nieuw elan oproepen en leren van ervaringen. Waarom lukte het eerder niet en waarom zou het nu wel lukken? ‘De moonshot-benadering leent zich hier goed voor, al is het on-Nederlands om visionair 50 tot 100 jaar vooruit te kijken. Nederland heeft een traditie van handelsnatie en pragmatisme. Mijn advies is: maak het persoonlijk. Wat ga jij mórgen doen om dit voor elkaar te krijgen? Mensen maken het verschil. Probeer daaromheen een community te vormen. Bijvoorbeeld met experimenten of wijze technologen als gastspreker of gastdocent. Of zoals ik met dit interview een bescheiden bijdrage wil leveren.’

Voor meer informatie over de Horizonscan 2050 en Wijze Technologie, ontwikkeld door toekomstverkenner Eva Helmond, kijk je hier: Horizonscan 2050 | Stichting Toekomstbeeld der Techniek (stt.nl). In dit dossier vind je het laatste nieuws over het toekomstonderzoek, regelmatig interviews met experts en betrokkenen over hun beleving van Wijze Technologie en de activiteiten, die hieruit voortkomen.  

Informatie over het Europese onderzoek, waaraan Steven Luitjens meewerkte, vind je hier: JRC Publications Repository - Digitranscope: The governance of digitally-transformed society.