Horizonscan 2050
De versmelting van mens en machine, programmeerbare materie, kunstmatige fotosynthese, de exocortex en de kolonisatie van de ruimte. Het zijn allemaal signalen van verandering waar wij in de toekomst mee te maken zullen krijgen. STT laat zien hoe de wereld er in 2050 uit kan zien. En wat dit betekent voor ons als mens.
Voorwoord
Hoe ziet Nederland eruit in 2050? Dat weten we niet. De toekomst is onzeker, open maar niet leeg, zoals de wrr al eerder benadrukte1. Wat we weten is dat onze toekomst mede zal worden bepaald door de grote maatschappelijke uitdagingen waar we nu voor staan. Schaarste, klimaatverandering, demografische veranderingen, langer en anders leven, mondiale machtsverschuivingen en geopolitieke conflicten, en nieuwe connectiviteit. Ze zullen allemaal hun stempel drukken op de toekomst van Nederland.
Die grote maatschappelijke uitdagingen zijn echter aan allerlei krachten onderhevig, het zijn signalen van verandering zoals toekomstige technologische invloeden, de grote veranderingen door robotica en interconnectiviteit. ‘Artificial intelligence’ zal hoe dan ook ons leven gaan beïnvloeden. Robots hebben alles in zich om ons leven in de toekomst gemakkelijker te maken, maar zij zullen ook grote maatschappelijke veranderingen met zich meebrengen. In de zorg, in de industrie, eigenlijk overal. Ons leven verandert erdoor en hoe is nog maar de vraag. Wat bijvoorbeeld als robots straks slimmer zijn dan wij? Nemen zij dan de macht over?
Een zekerheid is dat mens en technologie steeds sterker met elkaar versmolten zullen raken. Het tweede is dat de virtuele wereld en de reële wereld steeds meer in elkaar zullen over gaan. Dat maakt dat mens-zijn in de toekomst nieuwe dimensies krijgt. Een voorbeeld van zo’n nieuwe dimensie is dat we in de toekomst vanaf onze geboorte permanent verbonden zijn met anderen. Het menselijk brein wordt uitgebreid met kunstmatig geheugen en we delen continu ervaringen. Dat plaatst ons voor nieuwe ethische en filosofische vraagstukken.
Het voorliggende boek is het resultaat van de stt Horizonscan 2050 die in de periode 2012-2014 is uitgevoerd onder leiding van projectleider Jacintha Scheerder, onder toezicht van een stuurgroep en in samenwerking met 300 experts en stakeholders uit alle domeinen en disciplines, uit bedrijfsleven, overheid, wetenschap en maatschappij, inclusief de leden van het Algemeen Bestuur van stt. Er is gewerkt vanuit een vrije ruimte, waarin de huidige stand van zaken de gedachtenvorming niet belemmerd heeft. Er is gekeken naar de invloed en de gevolgen van een veelheid aan signalen van verandering op zes grote maatschappelijke uitdagingen.
Samen leveren deze een caleidoscoop aan toekomstbeelden op van Nederland in 2050. Deze zijn per maatschappelijke uitdaging in aparte paragrafen in hoofdstuk 3 gerangschikt, inclusief de blinde vlekken, de dingen waarvan we niet weten dat we ze niet weten, maar die toch hun invloed zullen doen gelden. De toekomstbeelden dienen enerzijds vooral ter inspiratie en verdere overdenking. Anderzijds zijn er conclusies en aanbevelingen die van belang zijn voor innovatie, beleid en onderzoek die nu door bedrijfsleven, overheid, wetenschap en maatschappelijke organisaties kunnen worden benut.
Want onze toekomst, die maken we zelf.
Ir. J.H.J. Mengelers
Voorzitter Stuurgroep stt Horizonscan 2050
Lid Algemeen Bestuur stt
Voorzitter College van Bestuur, tu Eindhoven
Samenvatting
De wereld staat voor enorme uitdagingen, de Grand Challenges (GC’s). Dit boek behandelt er zes. Wie weet leven we straks in een tijd waarin de toenemende bevolking niet langer drukt op de natuurlijke, schaarse grondstoffen, bijvoorbeeld omdat energie gratis wordt door nieuwe opwekkingstechnieken. Misschien handelt de mens in de toekomst minder klimaatveranderend, omdat we een economie ontwikkelen die gebaseerd is op vernieuwbare grondstoffen. En misschien komt er een tijd dat er minder kans is op geopolitieke conflicten, doordat de schaarste aan grondstoffen is opgelost, een tijd waarin we ouder worden dan ooit. Waarin nieuwe connectiviteit geen aanleiding vormt tot conflict, maar de mensen — waar ook ter wereld — samenbrengt en verbindt.
De Grand Challenges worden op hun beurt beïnvloed door allerhande ontwikkelingen die nu soms nog ver weg lijken. Dit zijn de Signals for Change (SfC’s), zoals robotisering, de versmelting van mens en machine, programmeerbare materie en de opkomst van kweekvoedsel. Dit boek confronteert de zes Grand Challenges met 57 Signals for Change. De stt Horizonscan 2050 heeft vier doelstellingen:
Inspiratie. Deze studie herbevestigt wat de grote uitdagingen van de toekomst zijn, maar voegt hier de rijkdom van de Signals for Change aan toe. Daarbij is tevens bewust gezocht naar de uiterste grenzen van onze kennis (de Unknown Unknowns). Samen vormen ze een belangrijke inspiratie voor onderzoek, beleidsstudie, innovatie en maatschappelijke discussie. Ze tonen in welke domeinen Nederland competenties moet hebben om ook in de toekomst de concurrentie met de rest van de wereld aan te kunnen.
Visievorming. De toekomst is al in de maak. Door nu na te denken over Nederland in 2050 kunnen we ons een beeld vormen van de verdienmodellen van morgen. Wat betekenen de gesignaleerde ontwikkelingen voor de economie, waar verdient Nederlands straks zijn geld mee, en wat is de positie van de mens in die economie waarin robots en interconnectiviteit dominant zullen zijn? Moet alles wat technologisch mogelijk is? Dit is immers ook een ethische kwestie, met vergaande implicaties voor de sociale verhoudingen van morgen. En wat betekent dit bijvoorbeeld voor de huidige topsectoren? Hoe zien die er over 10 jaar uit in relatie tot geheel nieuwe innovatiemodellen? Verdergaande automatisering en de opkomst van robotica zal de benodigde menselijke arbeid in veel sectoren terugdringen. Dit vraagt niet alleen om visievorming op de wijze waarop een samenleving haar inkomsten verdient maar ook hoe de samenleving zou moeten worden ingericht met betrekking tot sociale vraagstukken, zoals de verdeling van werk en inkomen.
Risicoanalyse. De stt Horizonscan 2050 brengt de grote maatschappelijke uitdagingen van vandaag en morgen samen met de signalen van verandering en mogelijke blinde vlekken. Het is daarmee een onmisbaar naslagwerk bij het uitvoeren van langetermijn-risicoanalyses.
Innovatie. De expertinput laat zien dat sociaal-ethische factoren in de toekomst een grotere rol kunnen spelen dan de technologische signalen op zich. Een interessante denkrichting. Nederland in 2050 wereldleider in sociale innovatie?
Door nu na te denken over de verschillende richtingen en vormen die de toekomst kan aannemen kunnen we een breed maatschappelijk debat aangaan over welke veranderingen wel en welke niet wenselijk zijn en of die onoverkomelijk zijn. We krijgen zo inzicht in de mogelijke handelingsruimte die er ligt. Het biedt ons de kans om ons voor te bereiden op die veranderingen. De confrontatie van de zes Grand Challenges met de 57 Signals for Change in dit boek dient vooral ook om mensen te inspireren zélf verder na te denken.
Bovenal bieden de perspectieven in dit boek — die hieronder per GC zeer beknopt zijn geformuleerd — een overzicht van mogelijke visies en oplossingsrichtingen.
Schaarste
Er zijn drie visies: (1) We lossen schaarste op door technologie (nieuwe energiebron) of een mentaliteits- en gedragsverandering (consuminderen); (2) We lossen misschien de huidige schaarste op, maar er komt nieuwe schaarste (privatisering van hulpbronnen, monopolies); en (3) Schaarste is niet op lossen en heeft grote gevolgen (geopolitiek conflict).
Klimaatverandering
Hier spelen drie vragen: (1) Hoeveel mensen kunnen er onder welke omstandigheden in 2050 leven op aarde?; (2) Hoe houden we de aarde leefbaar voor toekomstige generaties?; en (3) Moet de mens voor het voortbestaan op zoek naar nieuwe territoria (andere planeten)? De antwoorden op deze vragen lopen uiteen van optimistisch (technologie, duurzaamheid) naar pessimistisch (minder biodiversiteit, ongelijkheid).
Demografische veranderingen
Hier zijn vijf thema’s in het spel: (1) Hoe gaan we om met een groeiende bevolking?; (2) De prijs van langer leven; (3) Oplossen van tekorten op de arbeidsmarkt (robotica lost de problemen op de huidige arbeidsmarkt op maar we gaan toe naar een nieuwe economie waarin bijv. een 24urige werkweek geld met een geheel andere invulling van het leven, migratie, langer doorwerken maar wel in andere kaders, wellicht meer in de vrije tijdssector?); (4) Conflicten tussen generaties (eerlijker verdeling van lasten)?; en (5) Wat is leuk? Wat zijn de positieve kanten van deze ontwikkeling? Is een oudere samenleving een wijzere samenleving?
Langer en anders leven
Deze uitdaging wierp drie visies op: (1) De mens wordt onsterfelijk + Nieuwe ethiek (de mens-machine, de digitale mens); (2) Nieuwe en ergere ziektes (pandemieën, risico’s van genetisch manipuleren of printen van voedsel); (3) Een nieuwe kwaliteit van leven (onbetaalbare zorg, andere stijl van leven).
Mondiale machtsverschuivingen
Kort gezegd: Wie? Waarom? En hoe? Of: (1) Waar ligt straks de macht? In het Westen of elders? Is de politiek straks overbodig?; (2) Wordt schaarste de motor achter conflicten?; en (3) Hoe gaan we dit gezamenlijk oplossen? Zullen de uitdagingen leiden tot conflicten of dwingen ze de mensheid tot innovatieve oplossingen?
Nieuwe connectiviteit
Drie visies op de toekomst: (1) Een digitaal superorganisme; (2) Machines aan de macht; en (3) Nieuwe omgangsvormen. Straks zijn we niet meer door internet met elkaar verbonden, maar met ons brein. Machines worden in alle opzichten superieur. Blijven ze ons dan dienen of dienen wij hen? Nieuwe omgangsvormen en een sociaal-culturele revolutie door wereldwijde connectiviteit.
Robotica, ict, en big data
Robotica, ict, en big data zullen de hele maatschappij veranderen. Hoe we beslissingen nemen, hoe we reizen, hoe we informatie delen. De inbedding van robots in ons leven, in de zorg en in de industrie betekent dat onze rol zal veranderen. Nemen de slimme systemen van morgen onze rol over? En wie is straks waar verantwoordelijk voor? Een mogelijke Grand Challenge van de toekomst. Tijd voor een nadere verkenning naar de rol van de mens in 2050. Hoe zal de samenleving omgaan met de nieuwe technologische mogelijkheden. Het is de mens, of beter, het zullen de veranderende sociale verhoudingen zijn die bepalen welke technologieën de ruimte krijgen en of wij daar vertrouwen in hebben. Ethische en sociale factoren zullen in de toekomst wellicht een grotere rol spelen dan de technologische ontwikkelingen op zich. Technologische innovatie zal daarom hand in hand moeten gaan met sociale innovatie.
De stt Horizonscan 2050 beoogt een gefundeerde basis te verschaffen om out-of-the-box denken te stimuleren over een tijd die er nog niet is. Het wil aansporen om een eigen blik op de toekomst vorm te geven. Om verder te durven denken dan in de lijn der verwachting ligt.
Naar aanleiding van deze brede, domeinoverstijgende verkenning en de creatieve weergave van de visies is er nu ruimte om met de verschillende partijen in gesprek te gaan en tot specifieke suggesties te komen voor vervolg voor onderzoeksinstellingen, topsectoren en strategen in het bedrijfsleven, de wetenschap en de overheid. We weten — of denken te weten — wat de belangrijkste thema’s van de toekomst zijn waar onderzoekers, beleidsmakers en productontwikkelaars zich op kunnen richten, met steeds een open oog voor de ethische en sociale vraagstukken die deze thema’s zullen opwerpen.
De samenhang tussen alle betrokken domeinen en disciplines is complex. De verankering van de thema’s uit de stt Horizonscan 2050 vraagt daarom van stakeholders om een integrale aanpak, interdisciplinair en domeinoverstijgend. Een aanpak die uitstijgt boven de huidige kaders van politiek, overheid, bedrijfsleven en maatschappij.
Lees de volledige publicatie
Donwload hier de PDF: