‘Ik denk dat we steeds meer moeten kijken naar technologie als cultuurgoed en reflecteren op onderliggende veronderstellingen’

Mijn gehele loopbaan houd ik mij al bezig met wat techniek doet met mensen en vice versa. Ik studeerde scheikunde en al in mijn laatste studiejaar merkte ik dat ik de mensen in het lab eigenlijk interessanter vind dan de experimenten in de zuurkasten. Waar zijn ze mee bezig? Wat zit er achter de technologie? Mijn focus is altijd de mens die zich bezighoudt met techniek, wetenschap en innovatie, en de wisselwerking daartussen. De seksuele revolutie werd bijvoorbeeld mogelijk dankzij de pil. Seks zonder dat je rekening hoefde te houden met kinderen krijgen, maar gewoon voor je plezier. Echter was de pil op zichzelf niet bedoeld om een seksuele revolutie te ontketenen. Wel was het een effect ervan. Of kijk naar digitalisering: digitale technieken zetten onze manier van samenwerken, communiceren en de hiërarchie in organisaties volledig op zijn kop. Over die impact denk je niet altijd vantevoren na, al gebeurt dat nu wel steeds vaker. Wij geven technologie vorm, maar de technologie doet ook iets met ons. Dat samenspel is belangrijk en vind ik erg interessant.

Toekomstverkennen is spannend, want de toekomst is er nog niet. Tegelijkertijd is de toekomst er ook wel: want we hebben het er wel over. De toekomst zit in ons narratief. Verkennen vind ik echt mensenwerk. Je moet het met elkaar doen, samen terug- en vooruitkijken en een confrontatie aangaan van diverse visies en benaderingen. Ik had vooral een procesmatige en sociale benadering. Een effect van mijn studie Deus et Machina was dat technologen, theologen, filosofen, antropologen, bedrijfsleven en gelovigen met elkaar in gesprek gingen. Het thema was nieuw en best een vreemde eend in de bijt: technologie had de toekomst en religie was aan het verdwijnen. Dat was het standaardbeeld in de samenleving. Heel mooi vond ik dat het bestuur ervoor open stond en zei: dit is waar STT voor staat. Niet alleen de toekomst verkennen, maar juist ook ongebruikelijke, innovatieve wegen inslaan.

Religie gaat over overtuigingen, rituelen en tradities. Waar vertrouwen mensen op? Waar geloven ze in? En hoe doen ze dat samen: welke gemeenschap of cultuur vormt zich daaromheen? Daar ontmoeten technologie en religie elkaar. Religie uit zich in verhalen. Meer dan 100 mensen werkten mee aan deze verkenning, schreven een essay of gaven een interview. Erg mooi vond ik hoe open mensen zoals Rein Willems, Wim van de Donk of Henk Schiffmacher vertelden over hoe zij de verhouding tussen technologie en religie zien. Verhalen over het verleden, bijvoorbeeld over hoe de Amish met dit thema omgingen. Of verhalen van filosofen, die toonden hoe religieus gefundeerd onze overtuigingen, idealen en tradities zijn.

De outcome in één zin: inspiratie voor innovatie

Ik stel altijd de vraag ‘waarom wil je deze techniek’? In de zorg bijvoorbeeld: voor economische vooruitgang, investering in de samenleving, om mensen te helpen. Bij doorvragen merk je dat in onze Westerse cultuur onze diepste overtuiging is: elk mens doet ertoe. We gunnen ieder individu een goed leven en dat is een gezond leven en welzijn. Daarop richten we onze technologie ook. In China zijn mensen ook belangrijk, maar vooral als onderdeel van de samenleving en voor de staat. De staat is leidend en dan ontwikkel je andere technologie met een andere uitwerking, zoals surveillancetechnieken. Zo heb je in de VS commercie, venture capital en individualisme. De American Dream is het fundament. 

Steeds draait het om basic beliefs.

We hebben het thema op de kaart gezet en een nieuw denkkader ontwikkeld, dat nieuwe vragen opriep voor onderzoek en een nieuwe visie inbracht op maatschappelijke uitdagingen. Ik ben erna gevraagd om een proefschrift te schrijven. Ik geloof erg in relaties en kruisbestuiving. Met deze studie hebben we echt nieuwe verbindingen in de samenleving gelegd. Bijvoorbeeld intensievere contacten tussen religiewetenschappers en technologie-antropologen, die elkaar ook nu nog steeds weten te vinden. Anderhalf jaar geleden rondde ik mijn proefschrift Religie in een technologische cultuur af en dat wekte opvallend veel interesse. Ik kreeg interviews in landelijke bladen en maakte een podcast bij de Universiteiten van Nederland. Jort Kelder maakte een mooi interview in zijn wetenschapsprogramma Dr Kelder & Co: ‘God is overal, zelfs in technologie?’ Juist omdat het zo tegen-intuïtief en verrassend is, maakt dit onderwerp iets los. Dat geeft creativiteit en nieuwe denkruimte.

Ontzettend leuk vind ik de associatie, die voorafgaand aan dit interview bij mij opkwam: STT kijkt vanuit de technologie naar de toekomst, maar in religieuze tradities en theologie is eschatologie een heel belangrijk begrip. Eschatologie gaat over de leer van de eindtijd. Wat gaat er komen? Hoe kijk je tegen de toekomst aan en waar werk je naartoe? Joden verwachten de komst van de Messias. Dan komen alle over de wereld verspreide en overleden joden terug naar Jeruzalem, waar vervolgens het eeuwige goede leven begint. Dat is een toekomstbeeld, waarop zij het leven richten. Voor Christenen is dat de wederkomst van Jezus, hun Messias, met een variant op dat thema. Zo heeft het Boeddhisme weer de levenscirkel. Boeddhisten streven naar het Nirvana en geloven in cycli waarin je steeds in een andere levensvorm terugkeert totdat je het Nirvana bereikt. Ook de Islam heeft een eigen eschatologie. Dat fascineert mij: STT doet aan technologie eschatologie! In allerlei maatschappelijke vragen geloven we vaak snel in technologie als oplossing of verlossing van de mens. STT verkent de eindtijd in relatie tot technologie. Hier word ik enthousiast van. Ik zou dit best verder willen onderzoeken.

Het klimaatprobleem is ingenieursproblematiek. Temperatuurstijging, CO2-percentage, zeespiegelstijging enz. Daar hoort echter ook een eschatologie bij: we weten wanneer de eindtijd komt en dat is niet de Messias, maar de zondvloed. Het is een redelijk vaststaand, dreigend toekomstbeeld. De belangrijke vraag om te verkennen is natuurlijk: hoe kun je interveniëren, en daar komen mens en technologie bij kijken. Eén stroming is: de zondvloed is onvermijdelijk. Een andere is: we kunnen ingrijpen en dat is vaak met technologie. Wat mij fascineert is dat er nu alweer gedacht wordt over nieuwe geotechnologieën, zoals de zon verduisteren, een wolkendek of andere grootschalige interventies met natuurlijk allerlei onvoorziene neveneffecten. Het klimaatprobleem kun je bezien als technologievraag, maar ook als religieuze kwestie met een eigen toekomstbeeld. 

Gaat de technologie ons redden, moeten we ons gedrag veranderen? Moeten we innoveren of moeten ons bekeren of ligt dat in elkaars verlengde?

Beleid is toch wel beleid voor de komende jaren. Van STT heb ik wel meegenomen hoe waardevol het is om af en toe te reflecteren op de lange lijnen en hoe je dat in de strategie kunt meenemen. Vanuit eschatologie: waar gaan we naartoe en waar willen we naartoe? Het is fijn dat STT nog steeds ministeries en andere overheidsorganisaties uitdaagt. We krijgen veel publicaties, maar kennis gaat op mensenvoeten. Het is goed om ook sessies of werkvormen te verzorgen om anderen over belangrijke thema’s te laten nadenken. Bijvoorbeeld een sessie organiseren over digitalisering in de toekomst ‘Digitalisering in 2040’. Vergelijk het met een artiest die nieuwe muziek uitbrengt: dat doe je op Spotify en daarnaast ga je on tour.

Ik heb erg mooie, waardevolle dingen kunnen doen bij STT en concrete opvolging daaraan kunnen geven. Zoals bij het klimaatvraagstuk brengen religies nieuwe en verschillende visies in. Ik denk dat je in de toekomst steeds meer moet kijken naar technologie als cultuurgoed, waarin je ook moet reflecteren op onderliggende veronderstellingen of religie. Het is mooi dat STT ruimte biedt voor creativiteit en denkexperimenten. Ik gun het STT dat dit zo blijft. Dit soort plekken zijn er maar weinig in Nederland.

Heb je vragen over dit thema? Neem contact met ons op via info@stt.nl.