'RetroFuture: de toekomst is hoe dan ook geen lineaire voortzetting van het verleden en kan veel vormen aannemen, met nog veel meer soorten implicaties'

Het waarschuwen voor doemscenario’s, waarbij soms zelfs het einde van de wereld wordt voorspeld, is van alle tijden. De geschetste onheilstijdingen varieerden door de tijd heen, maar tegelijkertijd is de angst voor natuurrampen ook een constante. Hadden de gevreesde natuurrampen vroeger wellicht een ander karakter, nu draaien ze veelal om de dreiging van een ontwricht klimaat, ineenstortende ecosystemen en uitputting van natuurlijke hulpbronnen. Een gerelateerd onderwerp dat in RetroFuture aan bod kwam was de zogenaamde ‘Doomsday Clock’, over de resterende tijd tot onze verwachte zelfgecreëerde ondergang. Daarbij moest ik denken aan de verschillende perspectieven die je kan herkennen in discussies rondom duurzaamheid, namelijk die van de zogenaamde profeet die waarschuwt voor een instortende samenleving, versus die van de zogenaamde tovenaar die vertrouwt op de toekomstige ontwikkeling van technologisch vernuftige innovaties die het tij bijtijds zullen keren (cf. Charles C. Mann). De precieze inhoud van hun verwachtingen en voorspellingen (evenals de onderbouwing ervan) mag dan veranderen door de tijd heen, de dynamiek tussen die tegengestelde perspectieven is nu net zo goed herkenbaar als in eerdere tijden.

Een ander onderwerp dat relateerde aan de thematiek van de verkenning betrof de interacties tussen planten en schimmels, gekoppeld aan een bespreking van de connectie tussen spiritualiteit en technologie. In een videokunstwerk van Tabita Rezaire (‘Premium Connect’) werd gesteld dat mensen zo onzeker zijn dat ze alles willen begrijpen, en dat dit gezien kan worden als slechts een andere vorm van controle. Elders in de expositie werd juist hypothetisch geopperd dat we in de toekomst de natuur nog meer als maakbaar zouden gaan zien, en dat hoe meer we wisten van onze omgeving, des te beter we ervoor gingen zorgen. De onuitgesproken verwachting is hierbij dat meer kennis leidt tot meer zorgzaamheid, een andere maatschappelijke houding en mindset. Zal het inderdaad zo uitpakken? Het is een boeiend voorbeeld van hoe een (technologische) ontwikkeling heel verschillend kan worden bezien en gewaardeerd, en hoe de veronderstellingen over wat dit zal betekenen voor onze relatie met de natuur flink uiteen kunnen lopen. We kijken misschien wel naar dezelfde technologische ontwikkeling, maar zien niet dezelfde toekomst. Dat maakt het verkennen van verschillende mogelijke toekomsten zowel complex als belangrijk. 

In de expositie werd ook verwezen naar de mythe van de Toren van Babel, waarin samenwerking werd bemoeilijkt door verwarring in taal en bedoelingen. Dit werd doorgetrokken naar de vraag hoe we vreedzaam en prettig kunnen samenleven, en in hoeverre mens, milieu, klimaat, flora en fauna de aarde en kosmos met elkaar kunnen delen. Dit deed mij denken aan het streven van more-than-human perspectieven en de doelen van stromingen als multispecies justice, waarin het inleven in, respecteren van en gelijkwaardig samenleven met andere levensvormen centraal staan. De uitdagingen van het begrijpen van, ‘luisteren’ naar en ‘verstaan’ van niet-menselijke entiteiten komen hierbij naar voren. Hoe kunnen we dit doen, en in hoeverre zijn we eigenlijk in staat (en bereid) om zogenaamde ‘taalbarrières’ in dezen te slechten? En kan technologie een rol hierin spelen? Dit zijn vragen waar steeds meer wetenschappers, kunstenaars, filosofen en anderen zich in vastbijten, en ze zouden een rol kunnen spelen in de manier waarop de verhouding tussen mens, natuur en technologie in de toekomst vorm krijgt.

Een kunstwerk (‘Drifters Film’) van Lonneke Gordijn en Ralph Nauta (DRIFT), ontwikkeld in samenwerking met Sil van der Woerd, speelde met het vaak ervaren contrast tussen het kunstmatige en het natuurlijke. De kunstenaars vroegen zich af hoe we mens, natuur en technologie op een positieve manier kunnen laten versmelten, om een duurzame wereld te creëren waarin mens, flora en fauna allen goed tot hun recht kunnen komen. Hierin herkende ik het streven van diverse stromingen om toe te werken naar een zogenaamde nieuwe natuur, waarin we natuur op een andere manier bezien en actief vormgeven, en wellicht helemaal geen onderscheid meer maken tussen natuurlijke en technologische aspecten. Het interessante is ook hier weer dat de intenties achter dit streven flink uiteen kunnen lopen, en daarmee ook de mogelijke toekomstbeelden die hieruit voort kunnen komen.

Een parallel tussen eerdere en huidige toekomstdromen is wellicht het terugkerende maakbaarheidsdenken. Op verschillende manieren kwam de natuur in de expositie terug als iets dat maakbaar is en naar behoefte gevormd kan worden; of het nou gaat om energiesystemen, voedselproductie, landinrichting, stedenplanning, waterbouw of het creëren van nieuwe natuur; het vertrouwen in de maakbaarheid van de menselijke leefomgeving was een dominante constante. Tegelijkertijd lijkt dit paradigma in de huidige tijd steeds meer onder druk te staan. Het wordt althans in toenemende mate ter discussie gesteld, terwijl in bijvoorbeeld de beginjaren van het Evoluon (de jaren ’60) een optimistisch, technologiegedreven vooruitgangsgeloof vanzelfsprekend leek. Of zou je kunnen stellen dat we nog onverminderd in het maakbaarheidsideaal geloven, maar dat dit in een nieuw jasje is gestoken?'

RetroFuture daagt uit ons uit om stil te staan bij toekomstdromen die we nu hebben. De toekomst is hoe dan ook geen lineaire voortzetting van het verleden en kan veel vormen aannemen, met nog veel meer soorten implicaties. De breedte van de mogelijke toekomstrichtingen en de daarmee samenhangende consequenties ga ik in de komende fases van het onderzoek vertalen in scenario’s en in beeld brengen. Daarbij zal ik de samenwerking opzoeken met verschillende experts, kunstenaars en ontwerpers. Want zoals de expositie ook laat zien: kunst en design zijn krachtige middelen bij het inbeeldbaar en bespreekbaar maken van mogelijke toekomsten!

Volg de updates in onze nieuwsbrief en op onze socials. Of neem contact op met toekomstonderzoekster Daphne Roodhuyzen via roodhuyzen@stt.nl.