BLOG - De Toekomst van arbeid: zuurstof brengen in de dialoog

Een van de eerste reacties die ik meestal ontvang als ik vertel dat ik onderzoek doe naar de wenselijke toekomst van werk is: “Wát een groot vraagstuk.” Het is dezelfde reactie die ik kreeg tijdens mijn eerste verkenning over de toekomst van globalisering. Een manier binnen toekomstonderzoek om zo’n breed maatschappelijk vraagstuk af te bakenen, is door het gebruik en de toepassing van methodieken. Voor de toekomst van werk pas ik onder andere de DESTEP-analyse toe, een methode om een overzicht te creëren van de macro-omgeving. In mijn geval is deze macro-omgeving de arbeidsmarkt. Om wenselijke toekomstscenario’s over werk te creëren, is het namelijk eerst van belang om inzichtelijk te maken welke ontwikkelingen er anno 2024 spelen op de arbeidsmarkt. Dit is het vertrekpunt van de verkenning.

DESTEP is een afkorting voor zes omgevingsfactoren die centraal staan binnen de analyse: demografie, economie, sociaal-cultureel, technologie, ecologie en politiek. Samen vormen de ontwikkelingen in deze domeinen een schets van de huidige arbeidsmarkt in Nederland. Binnen (d)emografie is zichtbaar dat vergrijzing en arbeidsmigratie de samenstelling van de groep werkenden in Nederland beïnvloeden. (E)conomische ontwikkelingen zijn onder andere de extreme arbeidsmarktkrapte en de groeiende flexibilisering.

Op (s)ociaal-cultureel vlak vinden er veel veranderingen plaats. Zo betreedt Generatie Z nu de arbeidsmarkt die er een andere werkhouding op nahoudt dan oudere generaties. Maar er vindt binnen dit domein ook een stijging plaats van mentale klachten op de werkvloer, toenemende intensivering en de normalisering van hybride werken. De (t)echnolisering van werk gaat vooral over een nieuwe generatie technologie die mentaal werk kan uitvoeren, zoals generatieve AI, en taken binnen werk verandert. (E)cologische ontwikkelingen richten zich op de verduurzaming van de Nederlandse economie en hoe dit de werkgelegenheid verandert. En op het (p)olitiek-juridische vlak vindt bijvoorbeeld de omslag van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving plaats, en de versterking van koopkrachtondersteuning.

Deze ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben gevolgen voor de betekenis van werk in onze samenleving. Werk, zowel betaald als onbetaald werk, neemt steeds meer van onze tijd in beslag terwijl de onzekerheid over werk tegelijkertijd toeneemt. De sociologe Marguerite van den Berg vat in haar boek Werk is geen oplossing (2021) de huidige problematiek van werk gevat samen: “Iedereen is moe, niemand heeft tijd.” Ze herhaalt deze zin meerdere malen in haar boek om het extra kracht bij te zetten.

De twee grootste uitdagingen op de arbeidsmarkt die meerdere ontwikkelingen uit verschillende domeinen verbinden, zijn de arbeidskrapte en de bestaansonzekerheid. Arbeidskrapte raakt aan de vraag hoe de Nederlandse maatschappij en economie kunnen blijven functioneren met oog op de toekomst. Bestaansonzekerheid gaat daarentegen over hoe werk steeds minder financiële en sociale zekerheid biedt wat druk legt op onze mentale gezondheid.

Bovenstaande uitdagingen leiden tot een dialoog over hoe werk een andere, en vooral betere, vorm kan krijgen. De ernst en grootte van de uitdagingen tonen aan dat de huidige rol die werk speelt in onze samenleving niet langer houdbaar is. Het veroorzaakt ongemak op economisch, sociaal-maatschappelijk én individueel niveau. Het spectrum van oplossingen reikt van quick fixes zoals de inzet van arbeidsmigranten tot aan systeemveranderingen die het kapitalisme op de schop nemen en een basisinkomen invoeren. Hoe de wenselijke toekomst van werk er precies uit kan komen te zien is de volgende stap in mijn onderzoek. Hiervoor zet ik de toekomstmethodiek backcasting in. Dit is een methode waar ik vanuit een wenselijke toekomst van werk terug redeneer naar het heden. Welke stappen moet de Nederlandse samenleving zetten om zo’n wenselijke toekomst van werk te kunnen realiseren?

Aan de hand van een aantal waarden dat centraal moet staan in een wenselijke toekomst van werk, wil ik via backcasting meerdere toekomsten uitwerken. Dit is van belang aangezien wenselijkheid altijd relatief is: wat wenselijk is voor de een, is niet per se wenselijk voor de ander. Daarnaast bestaan er verschillende manieren om deze waardes te verwezenlijken. Een verscheidenheid aan scenario’s geeft de mogelijkheid om toekomsten te vergelijken, hiermee inzichten te vergaren en zuurstof te brengen in de dialoog over dit maatschappelijk vraagstuk. De volgende fase van mijn onderzoek zal zich hierop richten.

Anna-Carolina Zuiderduin.

Lees meer over de verkenning de Toekomst van arbeid