Speculatieve fictie maakt toekomstbeelden persoonlijker

Wat bracht jullie samen in dit project en waarom voelde dit als de juiste samenwerking?

Lilian: Ik hou van sciencefiction. Dat genre kan heel goed laten zien wat ons menselijk maakt, en wat dat betekent in de toekomst of in een veranderende context. Toekomsten hebben me altijd gefascineerd en sciencefiction is een manier om die toekomsten persoonlijk te maken. Via sci-fi kan je voelen wat er op het spel staat en daardoor wil je er iets mee doen in het nu. Toen ik besloot scenario’s te maken over de toekomst van contact in de digitale publieke ruimte, had ik meteen het idee: wat als we dit ook via verhalen vertellen? De scenario’s van laten de grote lijnen zien, maar verhalen brengen ze dichtbij. Ik had dus iemand nodig die niet bang was om zich in een toekomst te storten en die die toekomsten invoelbaar kon maken. Ik zocht contact met programmamaker Thom Wijenberg van literatuurorganisatie Wintertuin en die koppelde mij met schrijver Maartje Franken. Dat klikte meteen.

Maartje: Ik heb het gevoel dat wetenschappelijk onderzoek een ‘ivoren toren’ is: in ontoegankelijke taal worden bevindingen opgeschreven die hun anker in de maatschappelijke situatie verliezen. Ik denk dat creatief werk ruimte biedt om die ontoegankelijkheid te vertalen naar een breder publiek. Lilian deelde die visie en wilde ook juist daarom de samenwerking aangaan. Het was heel leuk om op deze manier in gesprek te gaan over wetenschappelijk onderzoek en ik merkte al snel dat ik aan ging op het onderwerp. Drie van mijn interesses die bij elkaar kwamen: schrijven, chronisch online zijn, en een gezonde dosis science-fiction.

Maartje, hoe heb je de scenario’s vertaald naar verhalen en Lilian, wat leverde dat op?

Maartje: Wetenschappelijk onderzoek inspireert me. Zo verwerk ik de stof vanuit mijn studie (sociologie of psychologie) door er verhalen over te schrijven. Toen ik Lilians verkenning las, was het daarom niet moeilijk om me daarbij een verhaal in te beelden: hoe ziet dit onderzoek er in de ‘echte’ wereld uit? Wie zijn hierbij betrokken, wie zijn de mensen over wie gesproken wordt en wat is de praktische toepassing? Ik denk dat het uiteindelijk grappige, herkenbare, maar ook belangrijke verhalen opleverde, waarin mensen zich misschien tot op een bepaalde mate kunnen herkennen, ook al speelt het zich af in 2055.

Lilian: De verhalen maken de scenario’s levendig. Ze laten zien hoe het is om zelf in die toekomsten te leven. Mijn gekozen context van de toekomst van contact in de digitale publieke ruimte is vrij abstract. Veel mensen hebben er geen beeld bij. Fediverse is bijvoorbeeld zo’n plek, maar dat kennen vooral early adopters. Daarom wilde ik verschillende vormen gebruiken in de verkenning: analyse, praktijkvoorbeelden, scenario’s en speculatieve verhalen. Door Maartjes verhalen krijgt de lezer een hoofdpersoon om te volgen. Je voelt mee, in plaats van dat je alleen leest over hoe een systeem mogelijk zou kunnen werken in de toekomst. Zo wordt duidelijker wat de keuzes betekenen die we nu maken voor onze digitale toekomst.

Welke rol speelt de hoofdpersoon die door alle verhalen loopt en wat willen jullie daarmee laten zien?

Maartje: De hoofdpersoon, met online gebruikersnaam 'olijfbrood', wordt achtervolgd door hun eenzaamheid. Sociaal contact en het vinden van een netwerk is niet voor iedereen even makkelijk. Zo bestaan er bepaalde barrières waar iemand tegen aan kan lopen: of dat nou een taal-, kennis of sociale barrière is. De ufo-obsessie die door het verhaal heen loopt symboliseert die eenzaamheid. Het doel van mijn verhalen was om te laten zien dat digitaal contact waardevol en belangrijk is. Het biedt mensen een platform om hun gemeenschappen op te vinden – op wat voor manier dan ook.

Lilian: olijfbrood zoekt in alle vier de verhalen naar verbinding. Soms lukt dat, soms niet. Ze komt terecht in verschillende digitale publieke ruimten en in elke ruimte ervaart ze de voor- en nadelen. De ene toekomst is niet per se meer of minder waard is dan de andere. Voor mij is olijfbrood ook een spiegel voor de lezer. Terwijl je leest, kun je jezelf afvragen: hoe zou ik me hier voelen? Zou ik aansluiting vinden of juist vastlopen? Zo helpt de hoofdpersoon je om na te denken over je eigen digitale gewoonten of wensen en wat jij belangrijk vindt in contact met anderen.

Welke scène of passage raakte jou persoonlijk het meest en waarom?

Lilian: De scène waarin olijfbrood online deelt dat ze pleinvrees heeft. Op het ene platform krijgt ze te maken spot en onbegrip, op een ander juist steun. Dat maakte indruk, omdat ik zelf ben opgegroeid op het internet en heb ervaren hoe veel gemeenschappen er zijn online die op verschillende manieren bij jou als persoon kunnen aansluiten.

Maartje: Het stuk waarin olijfbrood niet in staat is om naar een borrel te gaan van hun studievereniging, omdat hen het zo eng vond. Ik begon met studeren in de coronapandemie, en ben vaak weggefietst van borrels omdat het opstarten van sociaal contact in zo’n gekke periode erg moeilijk was. Digitaal contact was toen erg fijn, dus ik heb wel een stukje van mezelf in olijfbrood gestopt.

Wat voegt speculatieve fictie toe aan deze toekomstverkenning?

Lilian: De verhalen laten je voelen hoe het is om zelf in de geschetste werelden van de scenario’s te leven. Ze helpen om toekomstonderzoek persoonlijk te maken. En dat is belangrijk, want de keuzes die we nu maken over technologie en publieke waarden raken iedereen. Bij STT zoeken we vaak naar nieuwe vormen om toekomstonderzoek te doen en delen. Soms is dat een game, een ontwerpwedstrijd en in dit geval zijn het verhalen. Speculatieve fictie nodigt mensen uit om zich in een personage te verplaatsen en zich af te vragen: hoe zou dit voor mij zijn?

Maartje: Toekomstverkenning is bij voorbaat speculatief, dus ik denk dat een speculatieve vorm in fictie het beste recht geeft aan het onderzoek. We weten niet goed hoe 2055 eruit zal zien met de huidige staat van het klimaat en de politiek, maar het is interessant om verschillende vormen van digitaal contact open te breken en goed na te denken over hoe die scenario’s zich zouden vertalen naar het ‘dagelijks leven’.

Wat hoop je dat lezers meenemen uit deze verhalen?

Maartje: Het verhaal van olijfbrood vraagt om een open blik. De hobby’s die hen heeft lijken grappig, typerend, en misschien een beetje onnozel, maar ik denk dat er veel te zeggen valt voor het vinden en onderhouden van een gemeenschap – wat het ook is dat hen samenbrengt.

Lilian: Dat contact door iedereen anders wordt ervaren. Daarom moeten we de digitale publieke ruimte samen vormgeven, met oog voor al die verschillende ervaringen. Ik hoop dat lezers zich in olijfbrood herkennen. Hoe zou jij omgaan met de platforms die in de verhalen voorkomen? Waar voel je je thuis en waar niet? Dat bewustzijn helpt om betere keuzes te maken. Want de digitale publieke ruimte ontstaat niet vanzelf. We bouwen die samen. En als we dat doen vanuit publieke waarden, zoals inclusie, gemeenschapszin en autonomie, dan maken we een digitale toekomst die ons contact en onze samenleving sterker maakt.