'Nederland in 2050.' NTV-lezing van Jan-Maarten van Sonsbeek over nieuwe CPB-toekomstverkenning

Nederland in 2050? Een stip op de horizon, die steeds vaker verschijnt op de agenda. Zoals de European Greendeal, waarmee de Europese Commissie in 2050 een klimaatneutraal Europa voor ogen heeft. Zijn we in 2050 nog steeds de welvarende natie van nu, die hoge productiviteit en een hoog opleidingsniveau koppelt aan een ver ontwikkeld stelsel van sociale bescherming? En hoe ziet de weg naar 2050 eruit? We krijgen te maken met de gevolgen van klimaatverandering, met technologische vooruitgang, met een bevolking die door vergrijzing en migratie zowel groter, ouder als diverser wordt, met verschuivende geopolitieke machtsverhoudingen en met sociale veranderingen die sinds corona versterkt lijken. 

Wat betekent dat allemaal voor de inrichting van onze economie?

1. Welvaart: 'Hoe verdienen we in 2050 ons geld?' Verdienvermogen economie: denk aan elementen als economische structuur, arbeidsaanbod, human capital en productiviteit en de match tussen arbeidsaanbod en arbeidsvraag.
2. Welvaartsstaat: 'Hoe verdelen we in 2050 ons geld?' Het sociaal stelsel, maar ook het zorgstelsel, fiscale stelsel en herverdeling en ongelijkheid.

Bij Netwerk Toekomst Verkenningen (NTV) wisselen de leden kennis uit over methoden en resultaten van toekomstverkenningen. Programmaleider Jan-Maarten van Sonsbeek laat zien dat 'Nederland in 2050' hier een treffend voorbeeld van is: 'Na een opening door STT-directeur Rudy van Belkom en onder leiding van Bernard Verlaan, oud-collega van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, ontspon zich een levendige discussie die mooie input voor het programma heeft opgeleverd!' Als je nadenkt over toekomstperspectieven, is een historische analyse van trends en transities een goed startpunt, vertelt Jan-Maarten. 'Binnenkort publiceren wij al de uitkomsten van deze eerste fase van dit programma: een historische achtergrondanalyse, die de lange termijnontwikkeling van de Nederlandse economie in kerncijfers in beeld brengt.'

Paul Doorenbosch, NTV: 'NTV heeft in haar 40-jarig bestaan veel toekomstverkenningen langs zien komen. Eén van de geleerde lessen is: ga als inleider vroeg met je ‘audience’ in gesprek over de verkenning - neem ze zo vroeg mogelijk mee. Het gesprek met Jan-Maarten geeft daar goed invulling aan. Dat is nuttig en nodig want er zijn tal van relaties tussen de 'usual' en de 'unusual drivers of change', waardoor toekomst verkennen geen exacte wetenschap kan zijn. Het komt écht aan op pure denkkracht, verbeeldingskracht en belezenheid, die de NTV-leden graag delen en daarmee een klankbord zijn voor de inleider en zijn of haar thema.'   

Jan-Maarten schetst hoe de demografische groei momenteel volledig wordt gedomineerd door migratie. En dat niet alleen de arbeidsparticipatie, maar ook het opleidingsniveau van de beroepsbevolking sterk is toegenomen. Op economisch gebied valt met name de open(er) economie op: internationale taakverdeling en samenwerking zijn heel belangrijk voor Nederland. En qua werkgelegenheid vindt er een transitie plaats naar circa 80% werkzaam in de dienstensector. Op het gebied van brede welvaart lijkt de inkomensgelijkheid de laatste jaren stabiel. Echter neemt de vermogensongelijkheid toe. Op veel aspecten van brede welvaart wordt grote vooruitgang geboekt, zoals opleiding, gezondheid, werkweek en democratie. Maar de sterke groei van de bevolking en welvaart gaan ten koste van de leefomgeving: een gevecht om de ruimte. Binnenkort meer over deze en andere opvallende trends op het gebied van demografie, beroepsbevolking, economie, overheidsfinanciën en welvaartsstaat.

Per categorie (demografie, beroepsbevolking etc.) geeft Jan-Maarten een kernboodschap met de belangrijkste bevindingen. Deze kernachtige aanpak blijkt goed te werken om deelnemers snel de hoofdlijnen van de analyse duidelijk te maken en aanzet te geven tot discussie. 

Eens in de circa tien jaar voert het CPB een langetermijnverkenning als 'Nederland in 2050' uit. Op de vraag 'Waarom nu', noemt Jan-Maarten meerdere redenen en kansen voor de toekomst. Deze toekomstverkenning sluit qua timing aan op de bijzondere, huidige tijd. Denk aan corona, geopolitiek, grote transities op komst. Ook het merkbare enthousiasme van de buitenwereld, de behoefte aan nieuwe narratieven in onze samenleving en het betrekken van het brede welvaartsaspecten maken dit tot een goede keuze. Samenleving, overheid en bedrijfsleven hebben behoefte aan kwantitatief houvast. 

In dit programma wordt gebruik maakt van een combinatie van methodieken: 

• Historische trendanalyse 
• Scenario-analyse en ontwikkeling van toekomstscenario's Nederland in 2050
• Synthesestudie (migratie)

STT past in eigen toekomstverkenningen vaak scenarioplanning toe (zie bullet 2). Er ontstond een interessante discussie over het aantal en de (potentiële) assen voor deze scenario's. Mogelijke assen: individualiteit versus solidariteit of collectiviteit, grote versus kleine impact van technologie-ontwikkeling en nationale oriëntatie versus internationale samenwerking.  

• Welke vragen over de toekomst zou je willen dat het CPB beantwoordt? Reacties vanuit NTV waren er genoeg, waaronder: de kosten van de zorg, hoe zou de toekomst van arbeid vorm kunnen krijgen of de focus richten op ontwikkelingen in de maatschappij, die bepalend zijn voor onze economie (ordeningsvraagstukken). 
• Is historie een goede basis voor denken over de toekomst?
• Welke highlights horen thuis in deze historische trendanalyse? Is de weergave uitputtend of missen we nog belangrijke ijkpunten in historische ontwikkelingen?
• De scenariokeuze en -uitwerking: hoe dicht moet het CPB bij de economische leest blijven? Hiermee doelde Jan-Maarten op kwantitatieve uitkomsten en al dan niet aangevuld met kwalitatieve resultaten. Zoals meer verhalende toekomstbeelden schetsen (narratieven). Voor de scenario-ontwikkeling kreeg verder vooral vertrouwen in de overheid aanbeveling om aandacht aan te besteden. Ook begrippen als stedelijke economie, toenemende complexiteit of een wildcard-scenario (in geval van grote disrupties) leidden tot levendige discussie, zoals een klimaat tipping point. 

Lees hier ook de column van Jan-Maarten van Sonsbeek over deel 1 van deze verkenning: CPB COLUMN - Eyeopeners bij duik in economisch verleden | CPB.nl

Reactie of meer informatie: neem contact op met Jan-Maarten van Sonsbeek.