De toekomst van het lichaam ligt open. Ontwerp haar mee!
Het onderzoeksproces heeft toekomstonderzoeker Robin Bergman veel inzichten opgeleverd, maar evenzeer bewust gemaakt van complexiteiten, onzekerheden en paradoxen rondom de toekomst van het lichaam. De veelzijdige en uitdagende thematiek vraagt in zijn ogen om een gezamenlijk antwoord. Bij dezen dan ook een oproep aan allen die zich als makers zien: deel je visie op de toekomst van het lichaam in de ontwerpwedstrijd! Want over de toekomst van het lichaam valt veel te zeggen, maar misschien nog wel meer te verbeelden.
Je hebt je voor de verkenning van de toekomst van het lichaam het afgelopen jaar in veel verschillende thema’s verdiept. Wat vind je zelf de meest opzienbarende ontwikkeling waar het gaat om een veranderende omgang met ons lichaam?
‘Wat een leuke vraag, want ik zou er in het begin van mijn onderzoek makkelijker en eenduidiger op hebben geantwoord dan nu. Omdat ik juist nu zoveel weet, en ook meer de nuance weet te leggen. Er zijn drie centrale thema’s geïdentificeerd die vatten welke ontwikkelingen er spelen rondom het lichaam: enhancement (het lichaam verbeteren), ageing (het gezond(er) het oud(er) worden) en identity (het uitdragen en vormgeven van identiteit). Dit zijn echt heel erg interessante en uitdagende thema’s, en de spannende vraag is hoe we in de toekomst daarmee omgaan. Er valt natuurlijk gigantisch veel onder, maar ik denk dat het ook het lichaam recht doet om het juist zo groot te laten. Want alles heeft met elkaar te maken; ook die thema’s staan niet los van elkaar en hebben weer overlap. Dat maakt het superingewikkeld, en ik denk dat juist het meenemen van mensen in die overkoepelende blik is wat de verkenning beoogt. Een van de interessante ontwikkelingen is dat het lichaam steeds ingewikkelder lijkt te worden. We leren steeds meer over het lichaam en hoe het lichaam in context werkt, dus het wordt eigenlijk steeds complexer.’
De breedheid van de verkenning zie je ook terug in de verschillende dimensies van het lichaam die je onder de loep neemt. Kan je daar wat over vertellen?
‘De rode draad door al die thema’s is de erkenning dat het lichaam zowel fysiek, mentaal als sociaal is; het lichaam is niet alleen maar een lijf. Het lichaam is ook iets dat gevormd wordt door je sociale omgeving, en je mentale gesteldheid heeft eveneens invloed op hoe je je fysiek voelt. Het bewustzijn daaromheen is gegroeid over de jaren, gestimuleerd door de toename van multidisciplinair en transdisciplinair onderzoek over de afgelopen decennia. Nieuwe technologische ontwikkelingen zoals nieuwe computersystemen spelen daarbij soms een faciliterende rol, doordat ze kunnen helpen verschillende en andersoortige datasets en typen informatie bij elkaar te brengen en te integreren. En dat is maar goed ook, want er is denk ik ook wel een noodzaak om deze verschillende soorten kennis en expertise van verschillende domeinen te combineren. Er zijn allerlei uitdagingen die niet op te lossen zijn als je aspecten geïsoleerd bekijkt, maar vragen om een multi- of transdisciplinaire aanpak. Denk aan thema’s zoals het welzijn van ouderen, of het bestrijden van kansenongelijkheid.’
Zeker in klassieke sciencefiction gaat het waar het het lichaam betreft al snel over cyborgs, transhumanisme, posthumanisme, biohacking en dergelijke. Jouw verkenning raakt ook aan die thema’s maar hanteert een bredere benadering. We zien heel vaak die futuristische, technische blik, maar wat hebben we misschien minder op het netvlies?
‘Ik denk dat het interessant is om ons bewust te worden van hoe technologie altijd een rol heeft gespeeld in mensverbetering. Ik denk aan het boek van filosoof Jos de Mul genaamd Kunstmatig van nature. Het hele menszijn is misschien wel gefabriceerd. Wat heel vaak wordt vergeten is dat heel veel dingen die we heel normaal vinden, in feite technologieën zijn. Denk aan de kleding die we dragen; kleding is zeker voor het lichaam denk ik een van de belangrijkste technologieën en is heel relevant voor zowel de fysieke, mentale als de sociale dimensie van het lichaam.
Ik denk dat we ons vaak weinig bewust zijn van de rol die dergelijke technologieën spelen in ons menszijn, ook vandaag de dag. En daardoor denken we dus aan hoogtechnologische cyborgs en dergelijke. Maar kleding maakt ons, zou mijn argument zijn, een gigantische en complexe cyborg; het heeft effect op allerlei verschillende dimensies van het lichaam die met elkaar verweven zijn. Thema’s als enhancement moet je dan ook niet zien als een trendbreuk, maar als een continuüm waarbij het met behulp van nieuwe technologieën nieuwe vormen gaat aannemen. Zelfs als we in de toekomst een half mechanische of half digitale cyborg zouden zijn, dan nog zou het me niet verbazen als we dan ook nog steeds kleding dragen!’
Is ons idee over de maakbaarheid van het lichaam veranderd in jouw optiek?
‘Ik denk dat we zeker anders tegen maakbaarheid zijn gaan aankijken door de jaren heen. Er wordt steeds meer het idee gewekt dat we zelf onze identiteit en ons leven kunnen vormgeven. In hoeverre we daar echt eigen keuzes in maken is natuurlijk de vraag; veel van onze keuzes worden door onze sociale omgeving gevormd. Maar ik hoop dat de verkenning mensen stimuleert om kritisch stil te staan bij wat verschillende technologieën kunnen betekenen voor kwesties zoals identiteit en autonomie.
De verwachting is dat de toepassing van cosmetische chirurgie de komende jaren nog flink zal toenemen. Er lijkt wel een afname te zijn in de diversiteit van beelden van hoe je eruit zou moeten zien, van wat het schoonheidsideaal is. Ik hou persoonlijk heel erg van diversiteit, en geloof ook dat dat diversiteit waardevol is. Ik vraag me daarom af of die afname daarin wel zo wenselijk is. Het is weer een interessante paradox waarin technologie en rol speelt: aan de ene kant zijn er meer mogelijkheden op het gebied van identiteit, die meer ruimte lijken te bieden voor diversiteit, en tegelijkertijd kunnen ze een meer eenzijdig mensbeeld stimuleren.’
Je bent heel druk bezig geweest met een centraal element van je toekomstverkenning, iets dat misschien wel als het magnum opus van de verkenning beschouwd kan worden: de ontwerpwedstrijd. Daarin roep je mensen op om vanuit een of meerdere van de genoemde thema’s met de toekomst van het lichaam aan de slag te gaan. Wat motiveert je om dit evenement te ontwikkelen?
‘Ik wil graag zoveel mogelijk mensen betrekken bij de verkenning. Buiten dat het heel leuk en interessant is om samen over de toekomst van het lichaam na te denken, is het in mijn ogen ook heel belangrijk. Als maar een paar mensen bepalen hoe we in de toekomst omgaan met bepaalde processen, als alleen bepaalde mensen daar inspraak in hebben… ik weet niet of dat wel zo representatief is of zo’n goed idee. Ik denk dat het belangrijk is zoveel mogelijk stemmen mee te nemen in de besluitvorming. Bijvoorbeeld van mensen die ervaring hebben die beleidsmakers of technologieontwikkelaars niet hebben. Dan kunnen we elkaar echt vanuit verschillende achtergronden inspireren en samen een gesprek voeren over wat wel of niet wenselijk is. Ik denk dat je heel veel kansen en risico’s kunt identificeren in zulke gezamenlijke gesprekken. Zo zou ik het ook heel gaaf vinden als er aan de ontwerpwedstrijd bijvoorbeeld een econoom meedoet die een heel nieuw economisch plan heeft voor hoe we in Nederland de zorg moeten verdelen... de wedstrijd staat heel erg open voor allerlei ideeën vanuit verschillende invalshoeken – het lijkt me geweldig om die door middel van de wedstrijd bij elkaar te brengen.’
Jullie nodigen makers in de brede zin uit om mee te doen aan de ontwerpwedstrijd. Hoe zorg je ervoor dat de deelnemers zoveel mogelijk mensen vertegenwoordigen?
‘Dat is een belangrijk aspect waar de jury ook aandacht aan besteedt. Op de wedstrijdwebsite staat informatie over de jury en waarop zij zal letten, zodat helder is waarop getoetst wordt. En toegankelijkheid en inclusiviteit zijn aspecten die daarbij worden meegenomen. En daarnaast hebben we een samenwerking met Fontys Hogeschool, waar een student onderzoek doet naar human enhancement. Zij heeft workshops georganiseerd waarbij ze verschillende doelgroepen actief heeft benaderd. Dat is ook een manier waarop we proberen de stemmen te betrekken van verschillende doelgroepen die normaal gesproken niet zo snel mee zouden doen.
Verder is de wedstrijd breed onder de aandacht gebracht, bijvoorbeeld bij hogescholen en onderzoeksafdelingen door het hele land. De makers die daarmee bereikt worden werken in veel verschillende settings en domeinen, en zijn over het algemeen door hun ervaring goed in het uiten van onderliggende uitdagingen en inzichten. Instanties die een achterban vertegenwoordigen met betrekking tot het lichaam nodigen we graag van harte uit om hun achterban te stimuleren om mee te doen, of om namens hun achterban mee te doen.’
Hoe verhoudt de ontwerpwedstrijd zich tot de publicatie?
‘Deze twee lopen parallel. De verkenning bestaat uit zowel de wedstrijd als de publicatie. In de publicatie wordt de aanleiding meer in detail besproken, en worden de centrale thema’s en belangrijke technologische ontwikkelingen uitgebreid toegelicht. Er wordt daarin stil gestaan bij de toekomstscenario’s die zich zouden kunnen ontvouwen, maar in de ontwerpwedstrijd ligt specifiek de nadruk op de invulling van deze toekomstscenario’s. Ik denk dat de ingestuurde uitingen op verschillende manieren zullen passen in het geschetste scenariolandschap. En dat al die inzendingen samen een heel mooi beeld zullen geven van hoe de toekomst van het lichaam er mogelijk uit zal komen te zien. Door middel van deze wedstrijd creëren we een andere manier om scenario’s te ervaren; geen geschreven scenario’s, maar een landschap van de toekomst in ontwerpuitingen. Ik denk dat dat heel waardevol is, en het scenario’s ook toegankelijker maakt. Op die manier verwacht ik dat de ontwerpwedstrijd zal bijdragen aan een gezamenlijke dialoog over de toekomst van het lichaam.’
Je roept deelnemers op: wees geen uitsteller
‘De deadline is 1 september, dat lijkt nog ver weg maar gaat ook wel snel. En je ziet vaak dat inzendingen vlak voor de deadline binnenstromen. Maar dat is op een bepaalde manier ook wel jammer. Ik zou mensen willen aanmoedigen om juist nu al mee te doen en hun ontwerp in te dienen, ook om andere mensen te inspireren. Want we moeten het ook met elkaar doen. Het idee is dat gedeelten van de inzendingen tussentijds al publiek worden gemaakt. En er is ook zoiets als de tijdsgeest, waardoor er misschien meerdere inzendingen zijn die om hetzelfde concept draaien of een vergelijkbare uitingsvorm hebben. Het is mogelijk dat de jury de inzendingen die eerder ingediend waren dan hoger waardeert op originaliteit. Dus stuur je inzending vooral nu of snel in!’
Wat zou je mensen die twijfelen over deelname aan de ontwerpwedstrijd nog willen meegeven?
‘Ik zou willen zeggen: je kan niet iets verkeerd doen. Het zou heel tof zijn als allerlei verschillende mensen meedoen, van kinderen tot mensen op leeftijd, alleen of in groepen, mensen met verse ingevingen of met uitgewerkte plannen; in principe is alles welkom. Dus ik hoop echt al deze ideeën te verwelkomen. Juist al die ideeën bij elkaar gaan samen het scenariolandschap kleur geven. Dus het is zonde als je een idee hebt maar het niet indient omdat je denkt dat het niet goed genoeg is. Het is hoe dan ook goed. We kijken uit naar je inzending!’
Wil je meer weten over de ontwerpwedstrijd, je inschrijven of het evenement delen? Gebruik deze link: www.toekomstvanhetlichaam.nl.
Je kunt ook contact opnemen met toekomstonderzoeker Robin Bergman via bergman@stt.nl.