Nationale Toekomstmonitor 2019

De Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) maakt in haar toekomststudies graag en veel gebruik van de professionele opvattingen van experts. We bevragen ze afzonderlijk (zoals in expertinterviews), we bevragen ze afzonderlijk waarna we hun meningen met elkaar combineren en individueel terugkoppelen (zoals in Delphi-studies), we laten ze gezamenlijk discussiëren in een creatieve setting (workshops) en we lezen wat ze schrijven (literatuuronderzoek). En hoe waardevol en inspirerend deze professionele inzichten ook zijn, af en toe hebben we toch ook de behoefte om te weten hoe de ‘gewone Nederlander’ denkt over toekomst en technologie. En hoewel er veel onderzoek gedaan wordt naar wat Nederlanders vinden over diverse onderwerpen, komen er naar ons weten de onderwerpen toekomst en technologie weinig tot niet aan bod. Vanuit haar doelstelling en haar expertise wil STT deze lacune graag invullen en heeft ze drie jaar geleden besloten om de gemiddelde Nederlander te bevragen over deze twee onderwerpen en dat om de twee jaar te herhalen.

Dit onderzoek is als volgt opgebouwd. Allereerst hebben we het panel gevraagd hun opinie te geven over stellingen over de toekomst van maatschappelijke onderwerpen als milieu, economie, wetenschap, technologie, bestuur, en maatschappelijke onrust en conflict. In het bijzonder wat betreft technologie is er onder andere gevraagd naar hoe men zich persoonlijk verhoudt tot technologie, of technologie een positieve invloed heeft en of de politiek voldoende aandacht heeft voor technologische ontwikkelingen. Respondenten konden vervolgens in een open vraag aangeven welke positieve en ne-gatieve veranderingen ze zien in 2040 als gevolg van technologie.

Daarna is met behulp van een zestal stellingen ingezoomd op de relatie tussen technologie en veiligheid (onderwerp van een andere STT-studie¹. Vervolgens zijn drie technologische domeinen aan de orde gesteld: robotisering, digitalisering en biotechnologie. Over ieder domein is aan de respondenten gevraagd of ze wel of niet verwachten dat de desbetreffende technologie in het algemeen de samenleving zal verbeteren en wat de impact ervan kan zijn op maatschappelijke onderwerpen als werkgelegenheid, discriminatie, solidariteit en geluk. Bij digitalisering is daarnaast nog gevraagd welke invloed het heeft op maatschappelijke sectoren als arbeidsmarkt, zorg, cultuur en recreatie. Er is ook een aantal domein-specifieke vragen gesteld. Zo is bij robotisering bijvoorbeeld de vraag gesteld of men prijs stelt op een intieme relatie met een robot, bij digitalisering of men behoefte heeft aan computers die kunst produceren, en bij bio-technologie was een van de vragen hoe men tegenover het idee staat om huisdieren genetisch aan te passen zodat de eigenaren daarvan niet meer allergisch reageren.

De toekomst in het algemeen

Laten we bij het begin beginnen, oftewel de toekomst. De eerste constatering is dat Nederlanders een groot vertrouwen hebben in wetenschap en technologie als motoren van de vooruitgang. Maar liefst 64% van de respondenten is het ‘eens’ en nog eens 24% is het ‘helemaal eens’ met de stelling dat in 2040 wetenschap en technologie grote stappen voorwaarts hebben gemaakt. Dat 88% van de Nederlanders hier positief over is weerspiegelt zich overigens niet in de mate waarin men in algemene zin positief is over de toekomst: 39% is hierover neutraal, 32% is positief, maar 26% is negatief². Wat betreft de staat van ons milieu, economie, en bestuur in 2040 is men overwegend neutraal en houden de positieve en negatieve verwachtingen elkaar aardig in evenwicht. Ook op de vraag of men denkt dat de samenleving van 2040 er in zijn algemeenheid beter uit zal zien dan nu, antwoordt een groot deel (39%) ‘neutraal’, maar is 43% negatief en slechts 15% positief. Deze kijk op de toekomstige samenleving is pessimistischer dan de respons op de vraag of men in algemene zin positief is over 2040. Het verschil verklaren we vooralsnog uit de positieve score op wetenschap en technologie; de ‘samenleving’ heeft dan voornamelijk betrekking op milieu, economie en bestuur. Op de vraag of er in 2040 minder onrust en conflict is, is men minder onbestemd: 73% is het niet met deze stelling eens, 6% is het hier wel mee eens en 18% blijft neutraal.

Speciale aandacht natuurlijk nog voor de stelling of men vaak nadenkt over de lange termijn (verder dan 20 jaar). Hierop antwoordt maar liefst 60% dat men dat niet vaak doet, is 23% neutraal en slechts 16% denkt wel vaak na over de lange termijn. Op zich zijn dit geen beste cijfers en iemand met een slecht karakter zou zelfs kunnen concluderen dat de antwoorden op de vragen in deze enquête daarom niet veel waarde hebben. Maar we moeten wel bedenken dat de respondenten de vragen hebben beantwoord als individu, als privépersoon, als burger. En in ons dagelijks leven worden we niet al te vaak geconfronteerd met lange termijn beslissingen. Hoogstens, of alleen maar, als we moeten besluiten over het wel of niet verlengen van rente van de hypotheek, wat in ons testament moet komen of het besluiten of we wel of niet doorgaan met een amoureuze relatie. Echter, op ons werk, als werknemer, als professional, als werkgever, zeker als we een ‘hogere’ organisatorische positie hebben, zijn we meer gewend om na te denken over de verre toekomst. Ze moeten dan nadenken over waarmee de organisatie in de toekomst haar geld verdient en welke lange termijn investeringen daarbij passen. Daarom is de lage score op deze ‘lange termijnvraag’ niet verrassend en heel begrijpelijk. Uit de hoogte van de respons op de enquête en de hoeveelheid antwoorden op de open vragen kunnen we afleiden dat men desalniettemin wel geïnteresseerd is in de toekomst en dat men het nadenken daarover van groot belang acht.

Technologie in het algemeen
Als we onze aandacht verleggen naar de opvattingen over technologie dan valt op dat Nederlanders verwachten dat technologie het leven vooral makkelijker zal maken en een positieve invloed zal hebben op de wereld. In het verlengde van de hoop die Neder-landers koesteren over de positieve impact van technologie en wetenschap in 2040, denkt twee derde dat technologie het (dagelijkse) leven steeds makkelijker maakt en is een kleine meerderheid (51%) ervan overtuigd dat technologie een positieve invloed zal hebben op de wereld in 2040. Een derde van de Nederlanders vindt wel dat de politiek te weinig aandacht besteedt aan technologie. Wat betreft de vraag of men zichzelf als een ‘techie’ beschouwt: 31% vindt van zichzelf dat hij of zij goed op de hoogte is van de laatste technologie, 37% is neutraal en 31% is het oneens met deze stelling.

De vragen in de vorige paragraaf gingen grotendeels over technologie en toekomst in het algemeen. Hieronder volgen de resultaten van de vragen die gingen over de vier thema’s veiligheid, robotisering, digitalisering en biotechnologie.

Veiligheid
Wat betreft veiligheid wil ruim driekwart van de Nederlanders informatie over hun eigen veiligheid en kiest bijna 70% voor een samenleving die veilig is boven een samenle-ving die veilig voelt. Ook verwacht ruim twee derde dat in de toekomst veiligheid een belangrijker maatschappelijk thema wordt dan dat het nu is. Over een aantal stellingen waren de meningen verdeeld. Zo is 33% het eens en 27% oneens met de stelling dat wetsovertredingen door een machine moeten worden gelijkgesteld aan wetsovertre-dingen door een mens. Een kwart van de Nederlanders denkt dat de grootschalige verzameling, opslag en analyse van data onze veiligheid in de toekomst zal vergroten, terwijl 38% het hier niet mee eens is. Ook is 22% het eens (en 32% het oneens) met de voorspelling dat in de toekomst iedere Nederlander een verplicht, persoonlijk digitaal en fysiek veiligheidsplan heeft.

Robotisering
De robots komen eraan! Een kleine meerderheid (53%) van het panel geeft aan dat robots de maatschappij zullen verbeteren. Deze opvatting kan genuanceerd worden als we een onderscheid maken tussen positieve en negatieve verwachtingen die mensen hebben van de invloed van robots op de maatschappij. Als positief zien mensen de invloed van robotisering op de maatschappij: automatisering; overnemen van werk (gevaarlijke, zware, eenvoudige (repeterende) handelingen); minder menselijke fouten en betere gezondheidszorg. Als negatief ziet men: meer werkloosheid (minder mensen nodig, minder werkgelegenheid); minder sociale/menselijke contacten en afhankelijkheid.

In de voorgaande hoofdstukken hebben we de respondenten als een homogene groep beschouwd. Maar dat is het natuurlijk niet. Aan alle respondenten is gevraagd of ze persoonlijke informatie willen geven over geslacht, leeftijd, oplei-ding, waar ze in Nederland wonen, of en welke religieuze achtergrond ze hebben, wat hun politieke voorkeur is, wat hun inkomen is en of ze kinderen hebben. In dit hoofdstuk onderzoeken we of bepaalde demografische kenmerken significant samenhangen met de gegeven antwoorden.

Man/vrouw verschillen
Mannen vinden van zichzelf dat ze beter op de hoogte zijn van nieuwe technologie dan vrouwen. Ook zijn mannen positiever over oppas-robots dan vrouwen, en vinden ze meer dan vrouwen dat er in de politiek te weinig aandacht is voor technologische ontwikkelingen. Ze zijn meer dan vrouwen van mening dat biotechnologie de maat-schappij zal verbeteren en dat het wenselijk is dat een meerderheid van de auto’s autonoom rijdt. Mannen hebben minder moeite dan vrouwen met robots als verpleeg-kundigen, met chips in ons lichaam die de gezondheid controleren en mannen zijn iets minder bevreesd voor kunstmatige intelligentie.

Leeftijdsgroepen
Als we kijken naar leeftijdsgroepen dan blijken vooral 65+’ers erg bang te zijn voor cyberterrorisme (34%). De jongere generaties zijn niet geheel zonder angst hiervoor en concentreren de antwoorden zich rond ‘bang’ en ‘een klein beetje bang’. Verder blijken 65+’ers liever een samenleving te hebben die veilig is dan die veilig voelt (helemaal mee eens + eens = 87%). Opnieuw kunnen de jongere generaties zich deels hierin vinden. Het percentage ‘mee eens’ schommelt rond de 50%. In alle leeftijdsklassen wil een grote meerderheid graag weten of men zich in een onveilige situatie bevindt, maar deze behoefte wordt groter naarmate de leeftijd toeneemt.

Opleidingsniveau
De verschillende opleidingsniveaus (laag, midden, hoog) blijken effect te hebben op de antwoorden. Zo zijn hoogopgeleiden meer gesteld op een stukje vlees dat is gekweekt in een laboratorium dan laag- en midden-opgeleiden. Laagopgeleiden zijn veel banger dan hoogopgeleiden dat robots mensen in organisaties gaan vervangen (47% vs. 21%). Hetgeen wellicht ook verklaart dat slechts een klein deel van de laagopgeleiden (5%) zeer positief is over robots die administratieve taken overnemen ten opzichte van hoogopgeleiden (14%). Er is ook gevraagd tot welke groep men zich rekent als het gaat om het tempo waarin men nieuwe producten gebruikt. Hier zien we geen hele grote en opvallende verschillen (die we misschien wel zouden verwachten). Wel zegt 27% van de laagopgeleiden dat ze in een laat stadium nieuwe (technologische) producten uitproberen, terwijl (maar) 13% van de midden-opgeleiden en 10% van de hoogopgeleiden inkomens dat over zichzelf stelt.

Jaarinkomens
Als we kijken naar jaarinkomens dan valt ook een aantal zaken op. Zo blijkt dat bijna driekwart van mensen met een bovenmodaal gezinsinkomen denkt dat digitalisering leidt tot meer veiligheid, terwijl maar ongeveer de helft van de mensen met een modaal of benedenmodaal inkomen dit denkt. Als we kijken naar het effect van digitalisering op geluk dan zien we dat juist de bovenmodale inkomens hierover van mening verschillen: de verhouding in de ‘minder’- en ‘meer’-opvattingen ligt rond de 50%. Ook valt op dat ongeveer 70% van de benedenmodaal inkomens (en van de Nederlanders die niet kenbaar willen maken hoeveel hij of zij jaarlijks verdient) denkt dat digitalisering leidt tot minder geluk. Bij het mogelijke effect van biotechnologie op geluk zien we juist weer dat de minder dan modale het niet met elkaar eens zijn (met als uitzondering de minimuminkomens). Zo denkt onder de veelverdieners 70 tot 75% van de mensen dat biotechnologie leidt tot meer geluk, terwijl slechts 50 tot 55% van de modaal- of benedenmodaal-verdieners dit denkt.

Politieke voorkeuren
Dan de politieke voorkeuren. Op de vraag of robotisering leidt tot meer of minder geluk zien we grote interne verschillen bij de aanhangers van de VVD, de PvdA, het CDA en D66 en GroenLinks. Daar is men het niet eens over of de robots ons wel of niet gelukkig maken. Een duidelijke links-rechts verdeling is er hier dus niet. Temeer daar de aanhangers van overige politieke partijen (PVV, SP, ChristenUnie, Partij voor de Dieren) eensgezind en overtuigd zijn dat het tot minder geluk leidt.
Het bovenstaande geldt ook voor de vraag welke invloed robotisering heeft op de vrij-heid van meningsuiting; daar zien we precies dezelfde politieke partijen intern worstelen met de hoeveelheid invloed. En opnieuw zijn de overige partijen het met elkaar eens: robotisering leidt tot minder vrijheid van meningsuiting.
Over de invloed van digitalisering op onze hoeveelheid geluk verschillen zijn met uitzondering van de PvdA en GroenLinks dezelfde partijen het weer met elkaar oneens. De overige partijen zijn overigens van mening dat digitalisering leidt tot minder geluk. Het beeld verschuift als we vragen naar de mogelijke impact van biotechnologie op geluk. Dan zijn het de aanhangers van andere partijen die het onderling niet eens worden: PVV, SP, ChristenUnie en GroenLinks. De overige partijen kunnen elkaar vinden in de stelling dat biotechnologie leidt tot meer geluk.
Al met al geen vrolijk beeld als men prijs stelt op consensus binnen een politieke partij. Veel partijen (tenminste, de aanhangers daarvan) zijn ‘verscheurd’ over de mogelijke effecten van technologie op geluk en de vrijheid van meningsuiting. En we zien dat de minder traditionele partijen wel vaak eensgezind zijn. Niettemin is die gedeelde mening vaak/nogal eens dat nieuwe technologie geen stimulerend effect heeft. Technologie houdt zich dus niet al te veel aan de klassieke ‘rechts/links’-indeling.

Religieuze overtuiging
Bij religieuze overtuigingen werden geen significante verschillen gevonden over de opvattingen over verschillende stellingen. Behalve bij de vraag over of biotechnologie leidt tot meer of minder geluk. Daar zien we dat zowel leden van de Protestantse Kerk Nederland als van de Overige Gereformeerden geen gezamenlijk standpunt hebben (resp. 46% om 54% en 60% om 40%). Wat ook opvalt is dat Rooms-katholieken vaker (69%) dan Protestanten (54%) vinden dat biotechnologie leidt tot meer geluk, terwijl slechts 38% van de ‘overige godsdiensten’ daar zo over denken. Onder mensen die op de vraag ‘Bent u religieus?’ antwoordden met ‘Nee’, ‘Weet ik niet’, of ‘Wil ik niet zeggen’, was 59% van mening dat biotechnologie leidt tot meer geluk. Al moet gezegd worden dat deze laatste categorie ook atheïsten en agnosten bevat en daarmee een erg grote ‘restcategorie’ is. Zeker omdat in het algemeen grote verschillen zijn te verwachten op deze en andere vragen tussen religieuzen en non-religieuzen.

In 2016 heeft STT ook een Nationale Toekomstmonitor uitgevoerd. We vergelijken die studie op een aantal punten met de studie van 2019. Nu is een periode van twee jaar niet zo heel veel maar wellicht zijn er toch enige verschillen te ontdekken. We kijken alleen naar de significante verschillen en dus niet naar de antwoorden die constant zijn. Die zijn op zich ook interessant maar daarmee zou de vergelijking wel erg uitgebreid worden. Van de antwoorden op vragen die niet in dit hoofdstuk worden besproken kan worden aangenomen dat deze tussen 2016 en 2019 min of meer constant zijn gebleven.

De onderwerpen waarop we vergelijken zijn:

• Toekomst (algemeen)
• Technologie in vier thema’s
• De technologie-tijdlijn
• Wenselijkheid van technologie

Toekomst in het algemeen: 2016-2019
In 2019 denken Nederlanders vaker dan in 2016 dat de wetenschap en technologie in 2040 grote stappen voorwaarts hebben gemaakt. Over de lange termijn (2040) verwacht men in 2019 vaker dat er meer onrust en conflict in de wereld zal zijn dan nu. Wat betreft nieuwe technologie denken minder Nederlanders in 2019 dan in 2016 dat ze goed op de hoogte zijn van nieuwe technologie.

Technologie in vier thema’s: 2016-2019
Wat betreft robotisering is men in 2019 positiever dan in 2016 over de invloed van robots de komende 25 jaar in onze maatschappij, en ook positiever over het idee dat robots op kinderen of ouderen passen, en over het idee dat robots administratieve taken overnemen op het werk.

Wat betreft digitalisering is men in 2019 positiever dan in 2016 over de invloed van digi-talisering de komende 25 jaar op de maatschappij, maar negatiever over de invloed van digitalisering de komende 25 jaar op onderwijs. Ook is men nu negatiever geworden over systemen die voorspellen wat u wilt kopen en dit thuis afleveren.

Wat betreft biotechnologie is men positiever geworden over de invloed van biotechno-logie de komende 25 jaar in onze maatschappij.

De technologie-tijdlijn: 2016-2019
Deze lijn laat zien in welk jaar of periode Nederlanders denken dat een bepaalde tech-nologie zal doorbreken. Als we de resultaten van 2019 met die van 2016 dan blijkt dat Nederlanders in 2019 van alle technologieën verwachten dat ze later zullen doorbreken en dat een groot aantal daarvan zelfs een significant verschil met de verwachting van 2016 laat zien! Maar we moeten voorzichtig zijn met deze constatering. Want dit verschil kan deels te maken hebben met het feit dat de antwoordcategorieën bij deze vragen vaste jaartallen zijn (2020; 2030; etc.) en we nu in 2019 weer 2 jaar dichter bij deze antwoordopties zijn gekomen dan 2016. Bij keuze van de antwoordoptie 2020 zou er ten tijde van de ‘Nationale Toekomstmonitor 2016’ nog 3,5 jaar tijd zijn, terwijl er nog maar 1,5 jaar tijd overbleef tijdens de afname van de ‘Nationale Toekomstmonitor 2019’. Stel dat de antwoordopties hadden verwezen naar een aantal jaar in de toekomst (10 jaar in de toekomst; 20 jaar in de toekomst; etc.) dan zou deze bias waarschijnlijk niet zijn opgetreden.

Wenselijkheid van technologie: 2016-2019
In 2019 zijn Nederlanders positiever geworden over volledig elektrisch personenvervoer/het verdwijnen van brandstofmotoren. Ook is men nu positiever over verpleegkundige robots die werkzaam zijn in de zorg dan in 2016, net zoals men in 2019 positiever is dan in 2016 over de verkoop van gekweekt vlees in de supermarkten. Maar men is nega-tiever geworden over het toenemen van de levensverwachting naar 100 jaar of ouder en, in het verlengde daarvan, is men anno 2019 negatiever dan in 2016 over medicijnen waarmee veroudering nagenoeg kan worden gestopt.

Zoals beloofd in het voorwoord levert de Nationale Toekomstmonitor 2019 een rijke hoeveelheid aan informatie op. Soms is die informatie precies wat je verwacht en hoopt, en soms is er informatie die je oprecht verbaast. Zo schrijven we in de paragraaf over de verwachtingen die mensen hebben over biotechnologie dat ‘slechts’ 29% van de mensen positief is over het aanpassen van het DNA van onge-boren kinderen om hun gezondheid te garanderen. ‘Slechts’ staat hier (nogmaals) tussen aanhalingstekens omdat je zou aannemen dat mensen er alles voor over zouden hebben om een zo gezond mogelijk kind te krijgen. Onze aanname is eenzijdig en voorbarig omdat het alleen let op de wens van ouders voor gezonde kinderen en voorbij gaat aan de gedachte dat sommige (veel?) ouders beseffen dat dergelijke technologie wellicht vervelende maatschappelijke effecten kan hebben. Wij, de auteurs, maken dus de denkfout om onszelf als maat der dingen te nemen. En tja, als je dat doet dan kunnen de uitkomsten weleens tegenvallen, of in ieder geval anders zijn dan je van tevoren verwacht. Deze nabeschouwing, en eigenlijk iedere nabeschouwing, is dus een persoonlijke, een subjectieve.

Goed dan. Wat valt op? Allereerst dat Nederlanders overwegend positief zijn over technologie en wetenschap. En men heeft ook veel aandacht voor en interesse in technologie. Maar over de toekomst van de samenleving in de brede zin van het woord is men minder enthousiast. En het geloof in minder onrust en conflict is ook afwezig.

Nadenken over de langetermijn-toekomst is ook niet voor iedereen weggelegd. In het betreffende hoofdstuk ‘verklaren’ we dat door te stellen dat mensen als privéper-sonen niet vaak aan de toekomst denken maar als werknemers wel vaker. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat de ‘historische context’ in Nederland sterk is. Ons land staat vol met historische musea, historici domineren de opiniepagina’s en talkshows en er is (mede daardoor) een wijdverbreid geloof in de stelling dat we waardevollere lessen kunnen trekken uit de geschiedenis dan uit de toekomst. Een derde verklaring is dat het overwegend pessimisme over de toekomst van de samenleving mensen ook niet moti-veert om zich daarmee bezig te houden. Ons persoonlijke leven en de maatschappij worden in toenemende mate als complex ervaren en veel mensen gaan daar mee om door zich te richten op de korte termijn en op dat wat dicht bij hen staat. Dat is ook een bekende verklaring voor het opkomend populisme zoals in Nederland gepraktiseerd door de PVV en het FvD en door de SP in iets mindere mate.

Een andere algemene constatering is dat Nederlanders op basis van ons onderzoek gekarakteriseerd kunnen worden als realistisch. Technologieën met een te hoog sciencefiction-gehalte, zoals teleportatie en het stichten van kolonies op andere planeten, zijn lastig voorstelbaar en worden (daarom) afgedaan als onhaalbaar. Techno-logieën die (soms) letterlijk dichter bij huis zijn worden als haalbaar gezien, zoals robots in huishoudens, elektrisch vervoer en huizen die energie-neutraal zijn. Wat betreft deze technologieën blijkt het voorstelbare vaak ook wenselijk. Toch houdt de gemiddelde Nederlander zich niet alleen bezig met wensdenken, zoals blijkt uit het framework in hoofdstuk 3 waarin een behoorlijke lange lijst staat met technologieën die Nederlanders wel verwachten maar niet wensen. De relatie tussen wat mensen verwachten en wat ze wensen verdient nader onderzoek.

Of we de toekomst kunnen beïnvloeden is meer dan een interessante vraag. Waarbij ook de vraag is wie ‘we‘ is. Voor de gemiddelde respondent in ons onderzoek was dat zeker een moeilijke vraag zoals velen ook erkenden in de antwoorden op de vraag waarmee we dan de toekomst moeten beïnvloeden. En inderdaad, ‘wishful thinking’ is best lastig; met alle respect voor onze respondenten zonder wie dit onderzoek nooit had bestaan: de gegenereerde lijst bevatte niet veel verassingen.